12 milyar dolarlık batık! 6 soruda elektrik sektörünün krizi

Yüzde 85'i özel şirketlerin eline geçen güç dalında plansızlık ve yandaş kayırmacılığı halkın omzuna fatura artırımları ve daima yaz saati uygulamasını yükledi. Artan vergiler ise eforu.

Son 14 yılda kredi borçları 74 kat artan güç kesimi, bankaların en kıymetli gerilim kaynaklarından biri haline geldi. Üstelik mevcut borçların ödenemeyecek hale gelmesi hem finansal piyasaları zorluyor hem de kesimi batırmamak ismine güç fiyatlarına artırım üstüne artırım yapılıyor.

Artık masada ödenemeyen milyarlarca dolarlık borç yapılandırması var. Türkiye Bankalar Birliği’nden (TBB) yapılan açıklamaya nazaran “Elektrik üretim ve dağıtım bölümünün mevcut borç stoku 47 milyar dolar, yapılandırma muhtaçlığı 12-13 milyar dolardır” denerek batık riski olan borçlar resmi ağızlardan da tabir edilmiş oldu.



Pekala ne oldu da bu basamağa gelindi? Elektrikte, özelleştirmelerin rekabeti artırarak enerjiyi ucuzlatacağı düşünülürken nasıl oldu da Türkiye’de meskenler 2017 sonuna nazaran yüzde 50 daha değerli elektrik tüketmeye başladı? Ne oldu da milyar dolarlık teşviklere karşın elektrik şirketleri borcunun faizini dahi ödeyemez hale geldi?

Türkiye enerjiyi ve elektriği nasıl temin ediyor?

1990 yılında Türkiye gereksinimi olan gücün yüzde 51,6’sını ithal ederken, 2017 yılında bu oran yüzde 75,7’e kadar yükseldi. Öteki bir sözle Türkiye’de teşvik ve kayırmalarla büyüyen güç bölümüne karşın Türkiye, muhtaçlığının yalnızca yüzde 24,3’ünü yerli kaynaklardan elde ediyor. İthal güç de ise başat rol Rusya ve İran’ın. Güç ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı (ETBK) datalarına nazaran Türkiye’nin tükettiği toplam gücün yüzde 27,8’i Rusya tarafından karşılandı. Yani Türkiye yurtiçinde ürettiği güçten daha fazlasını yalnızca Rusya’dan satın aldı. Pekala daha özelde elektrik gücünü nasıl temizn ediyoruz? Makine Mühendisleri Odası (MMO) Güç Çalışma Grubu’nun Türkiye’nin güç görünümü raporuna nazaran 2018 yılı itibariyle Türkiye’nin elektrik tüketiminin yüzde 48,8’i yerli, yüzde 51,2’si ithal kaynaklardan elde edildi. 1980’li yıllarda yerli üretim yüzde 80’ler civarındayken, 90’lara gelindiğinde yüzde 70’lere geriledi. 2014’te ise yerli üretim toplam üretimin yüzde yalnızca yüzde 37,4’ünü oluşturuyordu.

?Elektriği devlet mi üretip dağıtıyor?

Geçmişte elektrik üretiminin çabucak hemen tamamı kamu sermaye Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) tarafından üretiliyordu. İSO500 bilgilerine nazaran 1993 yılında Türkiye’nin en büyük ikinci sanayi kuruluşu Türkiye Elektrik Kurumu’ydu. (TEK) Türkiye’nin elektrik dağıtımı ve üretimini üstlenen kamu şirketi TEK, 1994’de üretim ve dağıtım olmak üzere ikiye bölündü. Bu yıldan itibaren Türkiye’de elektrik üretimini Elektrik Üretim AŞ (EÜAŞ) elektrik dağıtımını ise Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ (TEDAŞ) üstlenmeye başladı. AKP’nin iktidara geldiği 2002 yılında toplam elektrik üretiminin yüzde 60’ı kamu şirketi EÜAŞ tarafından gerçekleşirken, bugün bu oran yüzde 15’e kadar geriledi.



TEDAŞ’ın dağıtım hizmeti ise 2009-2011 yılları ortasında özelleştirildi. Bugün elektrik dağıtımının tümü, borca batık elektrik dağıtım şirketleri eliyle yürütülüyor.

Milyarlık yatırımlar nereye gitti?

2009 yılından itibaren devletin elektrik şirketlerine verdiği harikulâde teşvikler bilhassa inşaat şirketlerinin elektrik üretim ve dağıtım dalında üretim yapmasına neden oldu. 2009’dan itibaren elektrikte şurası güç artarken elektrik üretimi yerinde saydı. Örneğin MMO’nun güç görünüm raporuna nazaran 2007’de doğalgaz santrallerinde 14,5 MW olan heyeti güç ile 95 bin GWH üretim yapılırken, 2018’de 26,1 MW’ye çıktı, lakin üretim 90 bin GWH’ye kadar düştü. Güç görünüm raporundan derlenen bilgilere nazaran elektrik üretiminde konseyi güç kapasitesi kullanılamıyor tüm kesimde kapasite kullanım oranı yüzde 65 düzeyindeyken, hidro elektrik ve doğalgazdan elektrik üreten santrallerde bu oran sırasıyla yüzde 62 ve yüzde 46 olarak gerçekleşti. Mevcut atıl kapasite maliyetleri beraberinde getirirken Türkiye’nin yaşadığı ekonomik sakinlikle birlikte elektrik talebi azaldı. Şu an kesimin mevcut temel sorunu arz fazlası olmuş durumda.

Neden borca battılar?

2000’li yılların sonlarına gelindiğinde elektrik bölümünün süratle ve plansızca özelleştirilmesi bu dalı yağlı kapı olarak gören inşaat şirketlerinin süratle borçlanarak piyasaya girmesine neden oldu. Öte yandan borçların büyük kısmı ise döviz cinsindendi. 

Güç bölümünde 2003-2018 devrinde 95 milyar dolarlık yatırım yapıldığı, yatırımlar için alınan kredilerin büyük kısmının döviz cinsinden olduğu biliniyor. 2005’te 485 milyon dolar olan dalın nakdi kredi borcu 2019 Temmuz itibariyle 36,3 milyar dolara çıkarak 74 kat arttı. Dolar kurunun ve faizlerin bu müddet içinde fahiş biçimde artacağını hesap edemeyen kesim, 2018 yazında yaşanan kur şokuyla büyük bir krize girdi.



BDDK datalarına nazaran, 2017 sonunda 637 milyon tl olan güç kesimindeki (elektrik, gaz, su kaynakları üretim ve dağıtım sanayi) takipteki kredi ölçüsü, 2018 sonunda 6 milyar 322 milyon TL’ye yükseldi. 2019 Haziran ayına gelindiğinde ise takipteki kredi borcu 8 milyar 532 milyon liradır.

?Borçlarını neden ödeyemiyorlar?

Dövizle borçlanıp lira ile gelir elde eden şirketler için sonun başlangıcı döviz kurunun yükselmesiyle başladı. Bu süreçte faizlerin yükselmesi ise bölüme son darbeyi vurdu. Dalın birden fazla bugün borcunun faizini dahi ödeyemiyor. Garanti Bankası Genel Müdür Yardımcısı Ebru Dildar Edin güç bölümünün bankalarda yarattığı gerilime ait 21 Şubat 2019 tarihinde Anadolu Ajansı’na kıymetli açıklamalarda bulunmuştu. Açıklamadan satırbaşları dalın halinin nedenlerini ortaya koyuyor.

“Elektrik üretim bölümüne 2002'den bu yana 85 milyar dolarlık yatırım yapıldı, bu yatırımın 25 milyar dolarının öz sermayeden karşılandı. Yatırımın kalan 60 milyar dolarlık kısmı ise kredilerle gerçekleştirildi. Bu 60 milyar dolarlık kısmın 20 milyar doları ödendi, 40 milyar dolarlık mevcut risk kelam konusu”

“Bu santrallardan kimileri şu an faiz ödemelerini yapabilecek kadar bile para kazanamıyorlar, o yüzden bu santralleri piyasa toparlayana kadar 3-4 yıl bir platforma taşıyıp hayatlarını sürdürmelerini sağlamak gerekiyor. Bankalar bir fon kurarak bu varlıkları bedelli hale getirebilir. Güç bölümünde bu halde bankaların devralabileceği birtakım gaz santralleri mevcut”

Bu sürecin halka bedeli ne oldu?

a- Vergi

b- Fatura artırımları

c- Daima yaz saati uygulaması

d- Enflasyon



Elektrik şirketlerini ayakta tutabilmek için son 10 yılda 30 milyar dolardan fazla teşvik verildiği iddia ediliyor. Bu teşvikler halkın vergilerinden finanse edildiği üzere, elektrik fatura bedellerine de daima artırım geldi. Bugün 2017 aralığına nazaran yüzde 50 daha değerli faturalar ödüyoruz. Üstelik ticarethane ve endüstride bu artırım oranı çok daha yüksek. Üretim maliyetlerinde de artışa sebep olan bu kriz birebir vakitte enflasyonu da üst istikametli tetikliyor.

Güç kesiminde borçluluğun bir krize dönüşmeye başladığı 2016 eylül ayında yaz saati uygulaması daima hale getirildi. Devrin güç bakanı Berat Albayrak uygulamanın güç tasarrufu sağlayacağı için getirildiğini sav etse temel amaç arz fazlası olan dalda tüketimi artırmaktı. Arzulanan gerçekleşti, ilkokul çocukları karanlıkta okula gittiler ancak uygulamadan sonra Resmi bilgilere nazaran elektrik tüketiminde 7.1 milyar kilovat saatlik artış yaşandı.

ELEKTRİĞİ NEREDE KULLANIYORUZ?

TEDAŞ datalarına nazaran 2017 yılı itibariyle Türkiye’nin toplam elektrik tüketimi 249 milyar kWh oldu. Bu elektriğin,

Yüzde 46,8’i endüstride

Yüzde 26,9’u ticarethane ve kamuda

Yüzde 21,8’i meskenlerde

Geri kalanı ise ziraî sulama, aydınlatma ve öbür faaliyetler için kullanıldı.

Ozan Gündoğdu/Birgün