5. Sınıf Cumlenin Oğeleri

Cumlenin Oğeleri 5 Sınıf





5 Sınıf Cumlenin Oğeleri Konu Anlatımı


CUMLENİN OĞELERİ

Bir duygu, duşunce veya durumu tam olarak anlatan sozcuk ya da soz obeklerine cumle denir Şimdi birbirini tamamlayan oğeleri inceleyeceğiz

Bir cumlenin oluşması icin en onemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır Yani eğer cumle icinde herhangi bir soz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle cekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir Yargı bildirmek ise cumle olmanın en onemli koşuludur Şahıs bildirmek, cumle olmak icin her zaman gerekli değildir

Cumlede bulunabilecek oğeler, yuklem, ozne, nesne ve tumleclerdir Bunların ozelliklerinin neler olduğunu şimdi ayrı ayrı gorelim

Yuklem

Cumlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur Tek başına cumle ozelliği gosterir Diğer oğeler yuklemin tamamlayıcı oğeleridir

Cumlede yuklemi bulmak icin herhangi bir oğeye soru soramayız Onu cekimli durumda bulunan sozcuklerden anlarız

Orneğin;

“Biliyorum sozu “bilmek eyleminin şimdiki zamanla cekimlendiğini gosteriyor Oyleyse yargı bildiriyor demektir Dolayısıyla bir cumledir

“Biraz once gelen cocuk, kapıcının kızıydı

cumlesindeki altı cizili soz isim tamlaması olduğundan;

“O, eskiden, yaramaz bir cocuktu

cumlesindeki altı cizili soz sıfat tamlaması olduğundan birbirinden ayrılmaz ve birlikte yuklem olur

Ozne

Cumlede yuklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş icinde bulunan oğedir Cumlenin temel oğesidir Ancak her cumlede bulunmak zorunda değildir

Cumlede ozneyi bulmak icin yukleme “kim ve “ne sorularını sorarız Ancak ozellikle “ne sorusu, nesneyi bulmak icin de sorulduğundan, biz ozne sorusunu yukleme değişik bicimde sorarız

Orneğin;

“Oğretmen soruyu bana sordu

cumlesinde “sordu yuklemdir Ozneyi bulmak icin yukleme “Soran kim? diye soruyoruz Cevap olarak “Oğretmen geliyor Oyleyse cumlenin oznesi bu sozcuktur

Cumlede ozne yukarıdaki orneklerde gorulduğu gibi, acık olarak verilebileceği gibi, yuklemin cekiminden de cıkarılabilir Cumlede olmayan, yuklemdeki şahıs eklerinden anlaşılan bu tur oznelere “gizli ozne adı verilir

“Sana bu kitabı iki gunluğune verebilirim

cumlesinin yuklemi “verebilirim sozudur Ozneyi bulmak icin “Veren kim? diye soruyoruz, “Ben cevabı geliyor; ancak bu soz cumlede yok, biz bunu yuklemin bildirdiği şahıstan cıkarıyoruz Oyleyse bu cumlenin oznesi gizli oznedir Bu ozne cumlede var olan oğelerden biri sayılmaz Yani “Geldim cumlesinde oznenin “ben olduğu gorulse bile bu cumle sadece yuklemden oluşmuş sayılır

Her cumlede ozne bulunmaz Yani eylemi yapan bazen belli değildir

“Kasabaya bu yoldan gidilmez

cumlesinde “Gidilmeyen ne, gidilmeyen kim? gibi sorulara cevap alınmaz Oyleyse cumlenin oznesi yoktur

Nesne

Cumlede yuklemin bildirdiği işten etkilenen oğedir Yukleme sorulan “kimi, neyi, ne sorularına cevap verir

Nesneler hal ekini alıp almamalarına gore iki grupta incelenir

1 Belirtili Nesne

Nesne gorevinde bulunan soz, “i hal ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir

“Cicekleri annesine verdi

cumlesinde “Cicekleri nesnesi “i hal eki aldığından belirtili nesnedir

2 Belirtisiz Nesne

Nesne gorevinde bulunan soz “i hal ekini almamışsa nesne, belirtisiz nesnedir

“Annesi icin cicek topladı

cumlesinde “cicek nesnesi bu eki almamış ve belirtisiz nesne olmuştur

Dolaylı Tumlec

Yuklemin yoneldiği, bulunduğu, cıktığı yeri gosteren oğedir Yukleme sorulan “e, “de ve “den hal eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak cevap veren sozcuk ya da soz obekleri dolaylı tumlec gorevinde bulunur Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu bunun diğer oğelerle karışmasına engel olur Bunu orneklerle acıklayalım

“Elindeki kitap ve defterleri bana verdi

cumlesinde altı cizili oğeyi bulabilmek icin yukleme “kime sorusunu soruyoruz Soru da cevap da aynı eki almış Oyleyse “bana sozu dolaylı tumlectir

“Sizinle ancak yaza goruşuruz

cumlesinde altı cizili sozcuk de “e hal ekini almıştır Ancak bu oğeyi bulmak icin yukleme “ne zaman sorusunu soruyoruz Gorulduğu gibi soru hal eki almadan soruluyor Oyleyse bu, “e hal eki almış olmasına rağmen dolaylı tumlec değildir

“Kimseye sormadan dışarı cıktı

cumlesinde ise altı cizili oğeyi bulmak icin yukleme “nereye sorusunu soruyoruz Bu durumda soru, “e hal eki almış, ancak “dışarı sozu aynı eki almamış Oyleyse buna da dolaylı tumlec diyemeyiz

Gorulduğu gibi sorular ve cevapların aynı ekleri alması koşulu, birbiriyle karışan oğeleri ayırt etmemizi sağlıyor

Aynı durumu “de ve “den eklerinde de gorebiliriz

“Beni sınıfta iki saattir bekliyormuş

cumlesindeki altı cizili oğeyi cevap olarak almak icin, yukleme “nerede sorusunu soruyoruz Oyleyse bu oğe dolaylı tumlectir

“Hepimiz iki saattir ayakta bekliyoruz

cumlesinde ise altı cizili oğeyi bulabilmek icin yukleme “nasıl sorusunu sormamız gerekiyor Gorulduğu gibi soru “de ekiyle sorulmamış Demek ki oğe dolaylı tumlec değil

“O, iki gun once buradan ayrıldı

cumlesinde altı cizili oğe “nereden sorusuna cevap vererek dolaylı tumlec olmuş

“Senin de gelmeni yurekten isterdim

cumlesinde altı cizili oğe “nasıl sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tumlec değildir

“Şu elmadan uc kilo verir misin?

cumlesinde altı cizili oğeyi bulmak icin “neyden sorusunu yukleme soruyoruz Cevap geldiğinden oğe dolaylı tumlectir

“Hastalandığından gelmedi

cumlesinde altı cizili oğeyi ise “nicin sorusuyla buluyoruz Oyleyse bu, dolaylı tumlec değildir

Ornekleri daha da coğaltabiliriz Burada unutmamamız gereken, soruyla cevabın aynı ekleri (e, de, den) almasıdır Dolaylı tumleci bulduran soruları ezberlemek yerine, bunu kavramak daha avantajlı bir yoldur

Zarf Tumleci

Yuklemin zamanını, durumunu, miktarını, yonunu, koşulunu vb bildiren oğelerdir Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur

“Hava kararmadan koye inmeliyiz

cumlesindeki altı cizili zarf “ne zaman;

“Dosta duşmana muhtac olmadan yaşamalıyız

cumlesinde altı cizili zarf “nasıl;

“Aldığı notlar şaşılacak kadar yuksekti

cumlesindeki altı cizili zarf “ne kadar;

“Tek bir soz bile soylemeden iceri girdi

cumlesindeki altı cizili zarf “nereye;

“Zamanımız kalırsa bir ornek daha cozeriz

cumlesindeki altı cizili zarf “hangi takdirde sorularına cevap vermişlerdir Yukleme sorulan bu sorulara cevap veren oğeler daima zarftır Ancak burada “nereye sorusuna dikkat etmeliyiz Dolaylı tumlec konusunda da soylemiştik, bu soru dolaylı tumleci de buldurur Ancak cevabın da aynı eki alması gerekir Ornekteki “iceri sozu ise bu eki almamıştır Bu ozelliği, yani hal eki almadan yon bildirme ozelliğini yeryon zarfları gosterir

Cumleyi oğelerine ayırırken dikkat edilmesi gereken bir husus, azlık – cokluk zarflarının kullanımıdır

“O, cok calışkan bir oğrencidir

cumlesinde yuklem, altı cizili sozun tamamıdır Cunku “oğrenci isimdir, “calışkan oğrencinin sıfatıdır “cok da calışkan sıfatının zarfıdır Dolayısıyla, “cok calışkan bir oğrenci sıfat tamlaması olduğundan bunlar birbirinden ayrılmaz Oysa biz aynı cumleyi;

“O, cok calışkandır

şeklinde kullansak, “calışkandır yuklem “cok zarf tumleci olacaktır Kısaca adlaşmış sıfatlar yuklem olduğunda, onun derecesini bildiren zarflar zarf tumleci olur Cıkmış soruların birinde,

“Kafesteki kuşların tuyleri, şaşılacak kadar parlaktı

cumlesi verilmiş ve “şaşılacak kadar oğesine zarf tumleci denmiştir

Edat Tumleci

Cıkmış sorularda, seceneklerde bile olsa, edat tumleci adının gectiği gorulmemiştir Ancak bazı soruların cozumunde yardımcı olduğu soylenebilir Eğer seceneklerde “edat tumleci adı gecmiyorsa, siz “edat tumleci olarak gorduğunuz soz obeklerine zarf tumleci de diyebilirsiniz

Yuklemin ne ile, kimin ile, hangi amacla, yapıldığını gosteren soz obeklerine edat tumleci denir

“O, butun yazılarını, dolma kalemle yazar

“Bu araştırmayı arkadaşlarıyla yapmış

“Bu yemekleri sizin icin hazırladım

cumlelerindeki altı cizili soz obekleri edat tumleci sayılır

Cumle icinde her soz, cumlenin bir oğesi durumunda değildir Yukleme sorulan sorulara cevap vermeyen soz veya soz obekleri cumle dışı unsur sayılır Orneğin aşağıdaki cumleyi oğelerine ayıralım

“Ahmet, sana defalarca gec kalmamanı soylemedim mi?

Dolaylı Zarf Nesne yuklem

Gorulduğu gibi “Ahmet sozu cumlede yukleme sorulan herhangi bir soruya cevap vermiyor yani cumle dışı unsurdur


Alıntıdır