Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktorler Etkilidir

Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktorler Etkilidir
Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşması
Akarsuların Aşındırma Şekilleri Nelerdir?

AKARSULAR

Yağışlarla yeryuzune inen ve bir kaynaktan cıkarak bir yataktan akan suya akarsu denir Akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize yada gole dokulduğu yere ise Ağız denir İkisi arasında kalan kısma ise Cığır adı verilir

Akarsuyun birim zamanda aldığı yola Hız adı verilir Hız Muline ile olculur Akarsuyun en hızlı aktığı yer orta kısmıdır Akarsuyun bu hızında:

a)Yatak eğimi

b)Yatağın darlığı

c)Suyun fazlalığı

d)Surtunme

e)Vadinin bicimi

f)Bitki ortusu gibi faktorler etkilidir

Akarsuların en hızlı aktığı noktaların birleştirilmesi ile hız cizgisi ortaya cıkar

Talveg: Bir akarsu yatağının en derin noktalarını birleştiren eğriye denir

Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını boşalttığı veya topladığı noktaya denir Bu akarsu havzasının genişliği:

a)Yağışa

b)Akarsuyun boyuna

c)Yuzey şekillerine

d)Arazinin genişliğine

e)Havzanın zemin yapısına gore değişir

Akarsular havzaları itibariyle Acık ve Kapalı olmak uzere 2 ye ayrılır Eğer akarsu sularını denize boşaltıyor ise Acık, sularını denize ulaştıramıyorsa kapalı havza olarak adlandırılır Bu durumun oluşmasındaki en onemli faktor yer şekilleridir Cunku kıyıya yakın olan yerlerde acık havza ic kısımlarda ise kapalı havza cok gorulur Bundan dolayı İc Anadolu bolgesindeki akarsuların buyuk coğunluğu kapalı havza iken Kızılırmak, Yeşil ırmak gibi akarsular acık havzadır Dunyada kapalı havzanın en az olduğu bolge Avrupa en fazla ise Asya ’da kapalı havzalar bulunur

Su Bolumu Cizgisi:

İki akarsu havzasını birbirinden ayıran doğal sınıra denir Genelde dağların yuksek kesimlerinden gecer Karstik ve bataklık alanlarından gectiği zaman bu cizgi belirsizdir Su bolumu cizgisi kapma olaylarından dolayı genelde her zaman aynı yerden gecmez

Akarsuyun akımı(Debisi):

Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede gecen suyun m3 cinsinden değerine denir Debiyi ceşitli faktorler etkiler:

a)Yağış miktarı

b) Sıcaklık

c)Yatak eğimi

d)Arazinin gecirimliliği

e)Kar ve buz erimeleri

f)Yer altı suları

g)Bitki ortusu

h)Yağış turu

i)Yukselti

j)Bakı şartları gibi faktorler etkilidir

Akarsu Rejimleri:

Akarsuyun yıl icinde gostermiş olduğu beslenme duzenine bağlı olarak yıl icinde gostermiş olduğu duzene denir Yıl boyunca akarsu aynı duzeyde su taşıyor ise Duzenli, taşımıyorsa Duzensiz olarak adlandırılır

Rejimi Etkileyen Faktorler:

a)İklim: İklimde yağış rejimi olarak bir duzen varsa o bolgenin akarsu rejimi de duzensizdir Ama soğuk bolgeler haric Cunku yağış rejimi duzenli olsa yani mevsimlerde almış olduğu yağış aynı olsa ama kışın kar yağışı gozlenmiş olsa kar hemen eriyip akarsuyu etkilemediği icin rejimi duzensiz olur

b)Yağış şekli: Yağış şekli eğer kar ise rejim duzenli değil iken yağış yağmur şeklinde ise rejim duzenli olabilir

c)Yağış Rejimi: Birinci maddeye bağlı olarak değişir Rejim duzenli ise akarsu rejimide duzenlidir (Ekvator ve Ilıman Okyanus ikliminde olduğu gibi)

d)Havzanın Genişliği: Havza geniş bir alandan su topluyor ise akarsuyun rejimi duzenlidir

e)Yerin Yapısı: Yer gecirimli ise bolgedeki akarsu rejimleri duzensizleşir(Akdeniz Bolgesi)

Turkiye ’deki Akarsuların Ozellikleri:

Turkiye akarsu ağı bakımından cok zengindir Bunun en onemli sebebi yer şekilleridir

Karadeniz ’e Dokulenler: Kızılırmak, Yeşil ırmak, Coruh, Barın, Sakarya

Marmara denizine Dokulenler: Susurluk ve Gonen Cayı

Ege denizine Dokulenler: Meric, K Ve Buyuk Menderes, Bakırcay, Gediz

Akdenize Dokulenler: Dalaman ve Manavgat cayı, Aksu, Seyhan, Ceyhan, Goksu, Asi

Ayrıca kaynaklarını ulkemizden alıp dışarı dokulen akarsular vardır Bunlar:

Hazar denizine: Aras, Kura, Arpacay

Basra Korfezine: Fırat, Dicle

Coruh: Karadeniz ’e

Asi ise Suriye ’den doğup Ulkemize dokulur Akarsularımızın ozelliklerine gelince:

a)Akarsularımızın akımı yağış azlığından dolayı fazla değildir

b)Dağlık ve engebelikten dolayı boyları kısadır

c)Yatak eğimi fazladır

d)Akış hızları fazladır

e)Mekanik aşındırma fazladır

f)Akarsulardan ulaşım yonunden faydalanılmaz(Bartın Cayı Haric)

g)Hidroelektrik uretimi fazladır

h)Rejimleri duzenli değildir

i)Yeni oluşmuş bir ulke olduğu icin denge profiline ulaşamamıştır

j)Uzanışları yer şekillerine paralellik gosterir

k)Akarsularımız en cok, sulama, turizm, enerji uretimi ve icme suyu temininde kullanılır

l)Cok aluvyon taşıdıkları icin geniş delta ovaları oluşmasına sebep olmuşlardır

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Akarsu genel olarak aşındırma, taşıma ve biriktireme faaliyeti yaparlar Bu calışmaların hepsi bir coğrafyada olduğu gibi farklı coğrafyalarda da olabilir Bu şekillendirici etkiler ise;

1)AŞINDIRMA

Aşındırma iki şekilde gorulur

a)Kimyasal aşındırma: Akarsuların yatak icindeki kolay aşınabilen kayacları aşındırmasıdır Erime olayı sıcaklığın artmasına bağlı olarak en fazla Ekvator ve Orta kuşakta yazın olur

b)Mekanik Cozulme: Akarsuların taşımış olduğu moloz, cakıl ve taşların tabana ve yanlara yapmış olduğu aşındırmadır Akarsular genelde fiziksel aşındırma yaparlar Fiziksel aşınmanın etkin bir halde olabilmesi icin:

Su miktarının fazla olması

Yatak eğiminin fazla olması

Yuk miktarının fazla olması

Zeminin aşındırmaya karşı direncli olmaması

Bitki ortusunun de zayıf olması gerekir

Fiziksel aşındırma 3 şekilde gercekleşir

a)Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını duşey doğrultuda aşındırıp deniz seviyesine indirmesidir

b)Yana Aşındırma: Akarsuların akış hızının ve eğimlerinin azalmasına bağlı olarak yanlara doğru salınımlar yapmasıdır

c)Geriye Aşındırma: Akarsuyun en fazla su taşıdığı ağız kısmından başlayarak denize doğru yapılan aşındırmadır

Bir akarsuyun en buyuk ideali deniz seviyesine inmektir Akarsu deniz seviyesine indiği zaman aşındırma faaliyeti biter ve bunun yerine biriktirme faaliyeti başlar

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

1 Denge Profili: Akarsular yataklarını derine doğru kazmaları esnasında eğimi,akış hızı ve hızı azalır Boylece akarsular taban seviyesine ulaşır Bunun sonucunda kaynak ile ağız arasındaki ic bukey gorunume Denge Profili denir Bu sayede:

a)Yatak eğimi azalır

b)Akış hızı azalır

c)Biriktirme artar

d)Aşındırma azalır

e)Su potansiyeli azalır

f)Enerji uretimi azalır

g)Ulaşım ve taşımacılık yapılabilir

Ulkemiz genc oluşumlu olduğu icin denge profiline ulaşmamıştır

2 VADİ: Akarsular once aşındırma yolu ile once kendilerine bir yol acarlar Zamanla bu yolu veya yatağı derinlemesine ve yanlamasına aşındırarak uzun ince bir cukurluk oluştururlar Buna VADİ denir

Akarsuyun en onemli aşındırma şeklidir Bunların oluşmasında :

a)Arazinin yapısı

b)Su miktarı

c)Yuk miktarı

d)Oluşum sureleri etkilidir

Bu şartlara bağlı olarak vadiler 5 ‘e ayrılır

a)Centik Vadi: Genc vadi adıyla da bilinir Cunku akarsuyun kaynak kısmına yakın yerde meydana gelir Yana aşınma fazladır V şekilli vadidir

b)Boğaz Vadi: Dar ve derin akarsu vadileridir Genc vadi gurubundadır Yamaclar dik ve enine kesilmiştir En kısa yoldan iki dağı birleştirdiği icin kopru yapımında kullanılır Yer şekilleri biliminde yarma vadi olarak adlandırılır Kure(Kızıl ırmak) Yeşil ırmak(Canik dağlarında )Marmara ’da Geyve, Gulek boğazı Diclenin Mardin eşiğinde Sakarya ’nın Samanlı dağında olduğu gibi U bicimli vadidir

c)Kanyon Vadi: Cozulebilir kayacların olduğu yerlerde gorulen basamaklı vadidir Ihlara vadisinde ve Goksu vadisinde olduğu gibi

d)Yatık Yamaclı Vadi: Farklı direncteki oluşan vadidir Akarsu eğiminin azaldığı yerlerde gorulur Desimetrik vadide denir

e)Aluvyon Tabanlı Vadi: Eğimin iyice azaldığı yerlerde gorulen vadidir Bundan sonra akarsu biriktirme faaliyetine başlar

3KIRGIBAYIR(BADLANS TOPOGRAFYASI): Yarı kurak bolgelerde Tuf, mil gibi malzemeden oluşan kayaclarda gorulur Uzerinde yurunmesi zor olan dilik dilik bir yapıya sahiptir Arazi keskin sırtlarla birbirinden ayrılır Turkiye ’de ozellikle Kapadokya bolgesinde gorulur

4DEV KAZANI: Farklı direncteki kayaların bulunduğu yamactan aşağı inen akarsular duşmuş oldukları zeminin sertlik dercesine gore kayacı oyarlar Bu oyma neticesinde oluşan cukurluklara Dev Kazanı denir

5 PERİBACASI: Volkanik arazilerde kolay aşınan fakat buna karşılık zor aşınan kayaclarında bulunduğu yerde gorulen şekillerdir Burada aşınması zor olan kayac aşınmaz ama alttaki kolay işlenen tuf işlenerek bacalı bir goruntusu olan yapılar oluşur Peribacasında ruzgar tepenin işlenmesinde dolaylı etkiye sahiptir

6 PENEPLEN(YONTUK DUZ): Akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin engebeli araziyi alındırmasının sonucunda hafif dalgalı bir goruntuye sahip olan Peneplenler ortaya cıkar

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi icin:

a)Eğimin azalması

b)Akarsuyun gucunun azalması

c)Akarsuyun hızının azalması

d)Suyun azalması

e)Yukunde artması gerekir

Bunlara bağlı olarak akarsu biriktirmesini şu şekillerde gosterebiliriz:

1 BİRİKİNTİ KONİSİ: Dağların yamaclarından inen materyallerin yamacta eğimin azaldığı yerde birikmesiyle oluşur Eğer malzeme ince yapılı ise yayılmaya bağlı olarak Birikinti yelpazeleri oluşur

2 OVA: Cevresine gore alcakta ve yuzeyi aluvyonlarla ortulmuş ve akarsularca da derine yarılmamış olan duzluklerdir Deniz seviyesinde olanlara cukur ova, yuksekte olanlara ise Yuksek ova olarak adlandırılırlar Ovalar oluşumlarına gore 4 ’ye ayrılır

a)Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalardır En tipik orneklerinin İtalya ’nın Pieonte bolgesinde gorulduğu icin Piedmont ovaları denir

b)Dağ iciCokuntu ovaları: Graben ve dağ iclerinde oluşan ve cokmeyle birlikte ortaya cıkan ovalardır Ege ve Doğu Anadolu ’da fazladır Gediz, Kucuk ve Buyuk Menderes,Bolu, Amik,muş ve Erzincan ovaları gibi

c)Taban Seviyesi: Aşındırmanın sona erdiği alanlarda aluvyonların geniş bir alana birikmesiyle oluşan ovalardır

d)Deltalar: Akarsuyun taşıdığı malzemenin denize biriktirilmesiyle oluşan Deltaya benzer ovalardır Oluşabilmesi icin:

1Akarsuyun belli bir buyuklukte olması gerekir

2Yuk miktarını fazla olması gerekir

3Denizin derin olmaması gerekir

4GelGit genliğinin az olması gerekir

5Guclu akıntıların olmaması gerekir

6Dalgalar etkili olmamalıdır

Bu şartların meydana gelmesi durumunda delta ovaları oluşur

NOT: Sakarya ’nın denize dokulduğu yerde guclu akıntıların olmasından dolayı delta oluşmamıştır

NOT: Ulkemizde GelGitin olmadığına en guzel kanıt ulkemizde Delta ovalarının olmasıdır

HEM AŞINIM HEM BİRİKİM ŞEKİLLERİ

1SEKİ: Akarsuyun aşındırma faaliyetinin bitmesi durumun da yatağında akmaya devam eden akarsuyun yatağında belli bir zaman sonra tekrar bir yukselme meydana gelmesi sonucunda oluşan basamaklı yapıya denir

2MENDERES: Akarsuyun genelde birikim yaptığı fakat yılana benzer buklum yapmaları esnasında carptıkları yerde aşındırdıkları malzemeleri diğer taraflara biriktirmesiyle oluşan buklumlerdir