Akarsu Derine Aşındırma

Çay aşındırması hakkında veri,
Çay yıpratma şekli,
Çay Derine Yıpratma

Dere Aşındırması

1) Kimyasal aşındırma: Akarsuyun geçtiği yerlerdeki basit eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır

2) Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha fazla mekanik yolla gerçekleşir

Mekanik Aşındırmada Etkin Olan Faktörler

1) Çay yatak eğimi,
2) Akarsuyun akımı,
3) Akarsuyun akıntı hızı,
4) Akarsuyun tartı miktarı,
5) Akarsuyu yatağı çevresindeki ot gibi yaşama,
6) Nehir yatağındaki kayaların özelliği,

* Akarsular aşındırma faaliyetini daha fazla ağızdan kaynağa doğru geri yıpratma biçiminde gerçekleştirir

* Denize dökülen bir dere yatağını en son deniz seviyesine dek aşındırır Buna taban seviyesi (genel kaide seviyesi) denir Göle dökülen dere da yatağını en son göl seviyesine kadar yapar Buna da yerel kural seviyesi denir

Denge Profili: Akarsuların yatağını ağızdan kaynağa doğru geri aşındırarak düzleştirmesiyle oluşan iç bükey eğriye denir Türkiye akarsuları denge profiline ulaşmamışlardır Sebebi Türkiyenin bugünkü yer şekillerinin yakın bir dönemde oluşmuş olmasıdır

Nehir Aşındırması

Akarsu yatakları her tarafında akarken iki yoldan aşındırma yapar

1) Kimyasal Aşındırma:Toprak ve kayaların erimesi aracılığıyla olur Kayaların yapısına suyun sıcaklığına ve içindeki CO2 miktarına bağlıdır Erime sıcaklıkta arttığı için kimyasal yıpratma yaz aylarında ve tropikal bölgelerde daha fazla olur

2) Mekanik Yıpratma:Akarsuların toprak ve kayalardan parçalar koparması ile oluşur Akarsuyun mekanik yıpratma gücü şu etkenlere bağlıdır:

a) Su Miktarı (Akıntı):Bir akarsuyun taşıdığı su miktarı arttıkça aşındırma gücüde artar bu nedenle fazla su taşıyan büyük akarsular daha fazla aşındırırlar Su fazlalığı nedeniyle bir akarsu üzerinde maksimum aşındırma ilk olarak ağız kısmında olur Ve yatağın kazılması da buradan geriye doğru ilerler buna geriye yıpranma denir

b) Sızıntı Hızı:Yıpratma üstünde etkin olan ikinci etmen akarsuyun sızıntı hızıdır Bu da eğime bağlıdır Eğimin artı olduğu bölgelerde akarsular daha çabuk akar,yıpratma güçleri artar Örneğin Türkiye'deki akarsular saniyede akıttıkları toplam su miktarı bakımından fazla zengin olmadıkları halde yataklarında eğimin fazla olmasından dolayı fazla aşındırırlar

c) Tartı Miktarı:Akarsuyun taşıdığı kum,çakıl,eksen gibi maddeler akarsuyun yıpratma kazma araçlarıdır bu nedenle ağırlık ne kadar çoksa yıpratma da o kadar artı olur

) Zeminin Özelliği:Yıpratma akarsuyun geçtiği yerlerdeki kayaların özellikleri ile de ilgilidir Kum çakıl gibi gevşek maddeler daha basit koparılıp aşındırılır Dayanıklı kayalar,katılaşım kayaları ve sert kum taşları aşınmaya daha uzun vakit karşı koyarlar Akarsuyun geçtiği alanlar bitki örtüsünden mahrum ise aşındırma işlemi daha da artar


AKARSULARIN AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ


DENGE PROFİLİ
Akarsular yataklarını eğimin fazla olduğu yerlerde derine dürüst,eğimin eksik olduğu yerlerde ise yan olarak aşındırırlar Bir akarsu yatağını derine dürüst aşındırdıkça yatak eğimi azalır,deniz seviyesine yaklaşır Hiç bir dere yatağını deniz seviyesinden daha derine aşındıramaz buna taban seviyesi denir
Taban seviyesine ulaşmış akarsularda derine aşındırma sona erer Akarsuyun ağız bölümü su miktarının çokluğuna tabi olarak taban seviyesine daha kısa sürede ulaşır buralarda derine aşındırma olmaz fakat kaynağına (geriye) içten derine aşındırma artarak devam eder Buna geriye yıpratma yada boylu boyunca aşındırma denir Geriye Doğru aşındırma sonucunda dere boyunu geriye doğru uzatır Su bölümü alanını yararak komşu akarsuyun yada kollarından birini kendine bağlayabilir Bu olaya kapma denir Bu durum nedeniyle akarsu havzaları genişleyebilir Yıpratma sürdükçe akarsuyun yatak eğimi azalır, sızıntı hızı yavaşlar Derine yıpratma azalır ve neredeyse sona erer Bu duruma erişmiş bir akarsuyun yatağında başlangıçtaki pürüzler,şelaleler ortadan kaldırılmıştır Çay yatağının ağzından kaynağa içten uzanan profili iç bükey ahenkli bir çarpık halindedir Buna denge profili denir Denge profiline ulaşmış akarsular yavaş akışlı ve enerji potansiyelleri az olur bununla beraber bu akarsular nakliyecilik için elverişlidirler Türkiye'deki akarsular çoğunlukla denge profilini almamış akarsulardır Bunun nedeni Türkiye'nin bu günkü yeryüzü şeklini yakın bir jeolojik devirde (IVZaman başları) almış olmasıdır Nitekim Türkiye'nin III Zaman sonunda peneplen halinde iken IV Vakit başında toptan yükselmiş olduğu saptama edilmiştir
Bunun sonucu olarak Türkiye'de dağlara oranla daha geniş yer kaplayan ova ve platolar yükseklerde kalmış ve akarsuların denge profili de bozulmuştur bu nedenle Türkiye'deki akarsulardan taşımacılık sahasında istifade edilememektedir

Vadiler

Akarsuların yataklarını derine ve yana aşındırması ile oluşan ve sürekli inişi olan uzun çukurlardır Değişik şekilleri vardır

a)Boğaz Vadi:Yüksek yerlerde derine aşındırma ile oluşmuş vadilerdir Yamaçlar tepede olan vadi dardır Dağları enine yaran ırmak vadileri Türkiye'de kuzey ve güney yönlü ulaşımda kolaylık sağlar Bunlara yamaç vadileri de denir Örnek Marmara da Gevye Boğazı,Küre dağlarında Kızılırmak vadisi Canik Dağlarında Yeşilırmak Vadisi,Akdeniz de Çubuk ve Gülek boğazları gibi

b)Kanyon Vadierine aşındırmayı tamamlayan akarsuyun geçtiği bölgenin Epirojenik hareketler sonucu yükselmesi yada denizlerin çekilmesi sonucu nehir yatağını bitmiş derinleştirir Bu Nedenle vadi yamaçlarındaki seki(taraça) denilen basamaklar oluşur Kalkerli arazilerde farklı kayaların erimesi sonucunda da kanyon vadi oluşur Mesela Akdeniz'de Göksu Kanyonu gibi

c)Çentik Vadi:Bazı vadilerin profili V biçimindedir Bu tür vadilere çentik vadi denir Bu alıcı vadiler genelde akarsuların yukarı çığırlarında oluşurlar aynı zamanda akarsuların birincil oluştukları dönemdeki genç vadilerdir

d)Yatık Yamaçlı Vadi:Yandan aşındırmanın pozitif olduğu ve yamaçların yatıklaştırıldığı yerlerde vadilerin profili genişler ve yatık yamaçlı vadiler meydana gelir Bu herif vadilerin çoğunlukla alüvyonla astarlı geniş bir tabanları da vardır

e)Geniş (alüvyal) Tabanlı Vadi:Yandan aşındırmanın etkisi ile genişleyen vadilerdir Eğimin azalmasına alt olarak birikmelerle alüvyonlu arazi bir taban oluşmuştur

Menderes (Büklüm Menderesli Sızıntı)

Akarsular yataklarını yanlara içten da aşındırırlar sular ara sıra bir yamaca bazen ötekine çarpar Çarpma ile yamaçların altı kazılır,zamanla yıkılır ve daha çok geriler Bu Nedenle bir dere vadisindeki girintiler çıkıntılar büklümler halini alır Bu büklümler büyüdükçe vadi genişler yamaçlar geriler Bir çay vadisinde mendereslerin oluşması yatak eğiminin azalmasına bağlıdır Bir akarsuda mendereslerin artması bu akarsuyun:

Yatak eğiminin azaldığını
Uzunluğunun arttığını
Hızının azaldığını
Yıpratma gücünün azaldığını gösterir

Türkiye'de bilhassa Ege bölgesinde bulunan akarsular (Gediz,BakırçayKMenderes,BM enderes) son derece belirgin menderesler meydana getirirler

Peri Bacaları

Peribacaları volkanik tüf ve millerle astarlı yamaçlarda sellenme sonucunda meydana gelirler Yamaçtaki tüf ve miller arasında yer yer daha dirençli tabakalar veya bloklar varsa bunlar altlarındaki yumuşak kısımları sellenmeye aleyhinde korurlar Böylece üzerine şapka gibi bir kaya parçası duran sütunları hatırlatan garip şekiller meydana gelmiş olur Peribacaları ülkemizde özellikle Ürgüp ve Nevşehir dolaylarında görülür Peribacalarının şekillenmesinde bununla beraber rüzgarın da dolambaçlı etkisi vardır

Kırgıbayır (Badlands)

Sel sularının etkisi ile yamaçlar yarılır ve bununla beraber gittikçe yatıklaşır bu arada yarı kurak bölgelerde eksen ve tüf gibi maddelerden üretilmiş yamaçlar üzerinde fazla sık su baskını yarıntılarından oluşmuş karmakarışık ve üstünde dolaşılması fazla baskı olan bazı şekillerde meydana kazanç bunlara kırgıbayır adı verilir

Dev Kazanı

Akarsuların çağlayan yaparak düştüğü yerlerde oluşan aşınım şekillerdir

Platolar

Akarsular göre derince kazılmış yarılmış düzlüklerdir bu düzlükler eski peneplenlerin gençleşmesi yükselmesi sonucunda oluşurlar Bazıları da lav düzlükleridir

Peneplen (Yontukdüz)

Akarsular yerkabuğunun yüksek kısımlarını aşındırarak çukur yerleri doldurarak yeryüzünü düzleştirmeye çalışırlar İrili ufaklı bir fazla akarsu tarafından yapılan aşındırmaya yan olarak fazla uzun bir vakit sonucun da bütün arazi alçalmış engebelik bakımından silikleşmiş olur Bu Nedenle karaların yüzeyi deniz seviyesi yakınlarına dek alçaltılır ve hafif dalgalı bir düzlük haline dönüşür Nehir aşındırması sonucunda meydana gelen bu gibi düzlüklere peneplen adı verilir Türkiye III Zamanın sonlarında peneplen halinde iken IV Zamanın başlarında tümden yükselmiş ve peneplen yüzeyi yükseklerde kalmıştır *