Akarsu Yatakları

Akarsu Yatakları Nedir?
Akarsu Yatakları Hakkında
Akarsu Nedir? Akarsular Hakkında Herşey

Akarsu Havzası Nedir?
Akarsuyun tum kollarıyla birlikte toplandığı bolgeye akarsu havzası denir Bu havzanın genişliği ise, iklim koşullarına ve yuzey şekillerine bağlıdır

Akarsu havzaları iki bolumde incelenir:
Acık Havza: Sularını denize ulaştırabilen havzalara acık havza denir (Yeşilırmak, Kızılırmak, Yenice, Sakarya, Susurluk, Gediz, Kucuk Menderes, Buyuk Menderes, Aksu, Goksu, Seyhan, Ceyhan, Fırat, Dicle Coruh gibi)
Kapalı Havza: Sularını denize ulaştıramayan havzalara kapalı havza denir Kapalı havzaların oluşmasında yer şekilleri, sıcaklık ve nem etkilidir (Van Golu Kapalı Havzası, Tuz Golu Kapalı Havzası, Konya Kapalı Havzası, Goller Yoresi Kapalı Havzası gibi)

Akarsu Akış Hızı
Akarsuyun akış hızı yatağın her iki kesitinde farklıdır Suyun hızı yanlarda, dipte ve su yuzeyinde surtunme nedeniyle azdır Suyun en hızlı aktığı yer akarsuyun en derin yerinin uzerinde ve yuzeyin biraz altındadır Akarsu yatağında suyun en hızlı aktığı noktaları birleştiren cizgiye hız cizgisi(talveg) denir Akış hızı, yatağın eğimi ve genişliği ile taşınan su miktarına bağlı olarak değişir

Su Bolumu Cizgisi
Birbirine komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bolumu cizgisi denir Su bolumu cizgisi genellikle dağların doruklarından gecer Su bolumu cizgisi kurak bolgelerde, bataklık alanlarda, karistik alanlarda genellikle belli olmazlar

Akarsu Debisi
Akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda gecen su miktarına denir Akarsuyun debisi yılın ceşitli zamanlarında değişerek farklılık gosterir Akarsuyun debisi yağış miktarı rejimi, yağış tipi, zeminin ozelliği, kaynak suları, sıcaklık ve buharlaşma gibi etmenlere bağlı olarak değişir Akarsu debisi bir başka ifadeyle; akarsu akımı olarak da bilinir

Akarsu Rejimi
Akarsu debisinin yıl icerisinde gosterdiği değişmelere rejim ya da akım duzeni denir Akarsu rejimini belirleyen temel etken havzanın yağış miktarıdır Yağışların az, sıcaklık ve buharlaşmanın fazla olduğu donemlerde akarsu akımı duşer Yağışların fazla olduğu ve kar erimelerinin gorulduğu donemlerde akım yukselir

Akarsu rejimleri dort tiptir:
Duzenli Rejim: Akımı yıl icerisinde fazla değişmeyen akarsuların rejim tipidir
Duzensiz Rejim: Akımı yıl icerisinde buyuk değişmeler gosteren akarsuların rejim tipidir
Karma Rejim: Farklı iklim bolgelerinden gecen akarsuların rejim tipidir Ornek: Nil Nehri
Sel Tipi Rejim: İlkbahar yağışları ve kar erimeleri ile bol su taşıyan, yaz aylarında ise suları yok denecek kadar azlan akarsuların rejim tipidir Orneğin ulkemizdeki İc Anadolu Bolgesi akarsuları

İklim Bolgelerine Gore Akarsu Rejimleri
Sıcaklıkyağış koşulları ile akarsuların taşıdıkları su miktarı ve akım duzeni arasında sıkı bir ilişki vardır Farklı iklim bolgelerindeki akarsuların rejimleri birbirinden farklı olabilir Ancak iklim bolgelerinin yuksek ve karlı bolumlerindeki akarsuların rejimleri benzerdir Kar erimelerinin olduğu donemlerden akım yukselir Kış aylarında kar yağışının fazla olması akımın duşuk olmasına neden olur

Yağmurlu Ekvatoral İklimde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yağışlar bol ve yağış rejimi duzenli olduğu icin Ekvatoral bolge akarsuları yıl boyunca bol su taşır Ornek: Amazon ve Kongo nehirleri
Yağmurlu Okyanusal İklimde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yağışların bol ve duzenli olması nedeniyle akarsular yıl boyunca bol su taşır Ornek: İngiltere ’deki Thames Nehri
Muson İkliminde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yaz yağışları nedeniyle akım yukselir Kış kuraklığı akım duşer Orneğin Ganj ve İndus nehirleri
Akdeniz İkliminde Akarsu Rejimi: Yaz kuraklığına, sıcaklık ve buharlaşmanın fazlalığına bağlı olarak yaz aylarında akım duşuktur
Turkiye Akarsularının Ozellikleri
Turkiye ’nin dağlık ve engebeli bir ulke olması nedeniyle, akarsularımızın boyu genellikle kısadır Yağışlı ve kar erimelerinin olduğu donemlerde taşan, kurak donemlerde ise kuruyacak derecede suları azalan akarsularımızın rejimleri duzensizdir Karadeniz Bolgesi ’ndeki akarsularımızın dışındakiler genellikle bol su taşımazlar Akarsularımız rejimlerinin duzensiz ve yatak eğimlerinin fazla olması nedeniyle ulaşıma uygun değildir Turkiye bugunku gorunumunu 3 ve 4 zamandaki orojenik ve epirojenik hareketlerle kazanmıştır Bu nedenle akarsularımız henuz denge profiline ulaşamamıştır Ama Turkiye ’deki akarsuların yatak eğimleri ve akış hızları fazla olduğundan hidroelektrik potansiyelleri yuksektir

Akarsuların dokuldukleri deniz ya da gol yuzeyine taban seviyesi denir Deniz yuzeyi ana taban seviyesini oluşturur Gol yuzeyi ya da kapalı havza yuzeyi yerel taban seviyesi diye adlandırılır Akarsular aşındırma ve biriktirmesini taban seviyesine gore yapar Yatağını taban seviyesine indirmiş olan akarsular aşındırma ve biriktirme faaliyetini dengelemiştir Aşınım ve birikimin eşitlendiği bu profile denge profili denir Akarsuların amacı bulundukları bolgeyi aşındırarak deniz seviyesine yaklaştırmak diğer bir deyişle denge profiline ulaşmaktır Akarsuyun aşınım surecinde gorulen şekiller; plato ve peneplendir Plato, akarsu vadileriyle derince yarılmış duz ve geniş duzluklerdir Peneplen ise, geniş arazi bolumlerinin, akarsu aşınım faaliyetlerinin son doneminde deniz seviyesine yakın hale indirilmesiyle oluşmuş, az engebeli kısımlardır Bir akarsuyun denge profiline ulaşabilmesi ve arazinin peneplen haline gelebilmesi icin tektonik hareketlerin gorulmediği milyonlarca yılın gecmesi gerekmektedir

İklim değişikliklerinde ve tektonik hareketlere bağlı olarak deniz seviyesinin alcalması ya da yukselmesi taban seviyesinin değişmesine neden olur Taban seviyesinin alcalması ya da yukselmesi de akarsuyun denge profilinin bozulmasına neden olur Taban seviyesinin alcalması, akarsuyun denge profilini bozarak akarsuyun aşındırma ve taşıma gucunun artmasına neden olur Bu nedenle akarsu yatağına gomulur Taban seviyesinin yukselmesi, akarsuyun denge profilini bozarak akarsuyun taşıma gucunun azalmasına neden olur Bu nedenle akarsu menderesler cizerek birikim yapar Menderes, akarsuyun geni vadi tabanı icinde, eğimin azalması nedeniyle yaptığı bukumlere denir Dış gucler icerisinde en geniş alana yayılmış, nemli bolgelerde ve orta enlemlerde etkili olan en onemli dış guc akarsulardır Akarsular aşındırma ve biriktirme yaparak yeryuzunu şekillendirir Akarsu, hızının ve kutlesinin yaptığı etki le yatağı derine doğru kazar, yatağı boyunca kopardığı veya erittiği maddeleri taşır Akarsu aşındırması ile oluşan şekiller vadi ve dev kazanıdır Akarsuların aşındırmasında yatak eğimi temel etkendir Cunku yatak eğimi akarsuyun akış hızını belirler Yatak eğiminin fazla olduğu yukarı bolumlerinde derinlemesine aşındırma daha belirgindir

Vadiler
Akarsuyun icinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru surekli inişi bulunan, uzun cukurluklardır Akarsuların aşındırma gucune, zeminin yapısına ve aşınım suresine bağlı olarak ceşitli vadiler oluşur Vadiler tarım, bahcecilik, ulaşım ve yerleşme bakımından elverişli alanlardır

Vadi şekilleri dorde ayrılır:
Centik(Kertik) Vadi: Akarsuların derine aşındırmasıyla oluşan V şekilli, tabansız, genc vadilere centik vadi ya da kertik denir
Turkiye ’nin bugunku gorunumunu 3 ve 4 zamanda kazanmış olması nedeniyle, Turkiye akarsuları henuz denge profiline ulaşmamış, gec akarsulardır Bu nedenle ulkemizde cok sayıda centik(kertik) vadi bulunmaktadır
Yarma Vad (Boğaz): Akarsuyun, iki duzluk arasında bulunan sert kutleyi derinlemesine aşındırması sonucunda oluşur Vadi yamacları dik, tabanı dardır Akarsuyun yukarı bolumlerinde gorulur Turkiye ’de cok sayıda yarma vadi (boğaz) bulunur
Karadeniz Bolgesi ’nde, Yeşilırmak uzerinde, Şahinkaya yarma vadisi, Marmara Bolgesi ’nde, Sakarya uzerinde Geyve Boğazı, Akdeniz Bolgesi ’nde Atabey deresi uzerinde Atabey Boğazı başlıca ornekleridir
Kanyon Vadi: Klaker gibi direncli ve catlaklı taşlar icinde, akarsuyun derinlemesine aşındırmasıyla oluşur Vadinin yamac eğimleri cok dik olup, 90 dereceyi bulur Kanyon vadiler Turkiye ’de Toroslar ’da yaygın olarak gorulur Antalya ’daki Koprulu Kanyon, ulkemizdeki guzel bir ornektir

Tabanlı Vadi: Akarsu, yatağını taban seviyesine yaklaştırınca derine aşınım yavaşlar Yatak eğiminin azalması akarsuyun menderesler cizerek yanal aşındırma yapmasına neden olur Yanal aşındırmanın artması ile tabanlı vadiler oluşur



Akarsu Biriktirme Şekilleri
Akarsular aşındırdıkları maddeleri beraberinde taşır Yatak eğimleri azaldığında akarsuların aşındırma ve taşıma gucu de azalır Bu nedenle taşıma guclerinin azaldığı yerde taşıdıkları maddeleri biriktirirler Akarsuların yatak eğimi azaldığında hızları, aşındırma ve taşıma gucleri azalır Biriktirmedeki, temel etken yatak eğimin azalmasıdır
Birikinti Konisi: Yamaclardan inen akarsular, aşındırdıkları maddeleri eğimin azaldığı eteklerde biriktirir Yarım koni şeklindeki bu birikimlere birikinti konisi adı verilir Birikinti konileri zamanla gelişerek verimli tarım alanı durumuna gelebilir
Dağ Eteği Ovası: Bir dağın yamaclarından inen akarsular taşıdıkları maddeleri eğimin azaldığı yerde birikinti konileri şeklinde biriktirirler Zamanla birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı duzluklere dağ eteği ovası adı verilir
Dağ İci Ovası: Dağlık alanların ic kısımlarında, cevreden gelen akarsuların taşıdıkları maddeleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile oluşan ovalardır Turkiye gibi engebeli ulkelerde dağ ici ovaları cok gorulur
Taban Seviyesi Ovası: Akarsuların taban seviyesine ulaştığı yerlerde, eğimin azalması nedeniyle taşıdığı maddeleri biriktirmesi ile oluşturduğu ovalardır Bu tur ovalarda akarsular menderesler yaparak akar Gediz ve Menderes akarsularının aşağı bolumlerindeki ovalar bu turdendir
Seki(Taraca): Yatağına aluvyonlarını yaymış olan akarsuyun yeniden canlanarak yatağını kazması ve derinleştirmesi sonucunda oluşan basamaklardır Taban seviyesinin alcalması nedeniyle, tabanlı bir vadide akan akarsuyun aşındırma gucu artar Yatağını derine doğru kazan akarsu vadi tabanına gomulur Eski vadi tabanlarının yuksekte kalması ile oluşan basamaklara seki ya da taraca denir
Kum Adası(Irmak Adası): Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı geniş vadi tabanlarından taşıdıkları maddeleri biriktirmesi ile oluşan şekillerdir
Kum adaları akarsuyun taşıdığı su miktarı ve akış hızına bağlı olarak yer değiştirirler Kum adaları uzerinde yoğun bir bitki ortusunun bulunması kum adalarının yer değiştirmediğini gosterir
Delta: Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan ucgen bicimli aluvyal ovalardır Deltalar, taban seviyesi ovalarının bir ceşididir Onlardan ayrılan yonu biriktirmenin deniz icinde olmasıdır Bu nedenle deltanın oluşabilmesi icin; gelgit olayının belirgin olmaması, kıyının sığ olması, kıyıda guclu bir akıntının bulunmaması ve akarsu ağzında eğimin azalması gerekir