Atatürkün geometri alanında yaptığı çalışmalar

Atatürkün geometri alanında yaptığı incelemeler özet

Atatürk ve Geometri

Atatürk'ün hayatında ilk doğaüstü başarısı, 1893 yılında, çocukluk çağında, orta öğrenimi döneminde matematik dersinde olmuş ve bunun sonucu olarak dersin öğretmeni O'nun adına Kemalismini eklemiştir Atatürk, Selanik Askeri Rüştiyesindegeçen bu olayla ilgili anısını şöyle anlatıyor:
Rüştiyede en çok matematiğe merak sardım Az zamanda bize bu dersi veren hoca kadar belki de daha fazla data edindim Derslerin üstündeki sorularla uğraşıyordum, yazılmış sorular düzenliyordum Matematik öğretmeni de yazılı olarak yanıt veriyordu Öğretmenimin ismi Mustafa idi, bir gün bana dedi fakat:
Oğlum senin de ismin Mustafa benim de Bu, böyle olmayacak, nadiren fark bulunmalı Bundan sonradan adın Mustafa Kemal olsun
O zamandan beri ismim gerçekte Mustafa Kemal oldu
Öğretmen sert bir adamdı Sınıfta birinci, ikinci tanımıyordu Bir gün bize:
Aramızda kendine kimler güveniyor kalksınlar, onları müzakereci (çalıştırıcı) yapacağımdedi
Önce duraksadım Ayağa öyleleri kalktı ama ben kalkmamayı tercih ettim Bunlardan birinin çalıştırıcılığı altına girdim, çalışmanın ortasında daha pozitif dayanamadım Ayağa kalkarak:
Ben bundan daha iyi yaparımdedim, bunun üstüne öğretmen beni çalıştırıcı yaptı Eski çalıştırıcıyı benim müzakerem altına verdi
Askeri Rüştiyeyi bitirdiğimde matematik merakım oldukça ilerlemişti Manastır Askeri İdadisinde matematik öyle kolay değildi Bununla uğraşımı sürdürdüm İdadide iken bıkmaksızın çalışıyorduk Sınıfta birinci, ikinci almak için hepimizde şiddetli bir gayret vardı Sonunda idadiyi bitirdim Harbiyeye geçtim, burada da matematik merakı sürüyordu(1)
Mustafa Kemal, Selanik Askeri Rüştiyesindeyken, matematik öğretmeni yüzbaşı Mustafa efendi sınıfa gelmediğinde, onun yerine birçok defa bu dersi vermiştir(2)
Atatürk, yaşamının askeri öğrenim sonrası dönemlerini, ulusal ve uluslar arası büyük savaş ve köklü değişiklik olayları içinde, aklın ve bilimin kılavuzluğunu izleyen Büyük Asker, Ulusal ve Çağdaş Devlet kurucusu, Yirminci Yüzyılın Reel Önderiolarak geçirdi O'nun bu dönemlerde, ölümünden yaklaşık birbuçuk sene öncesine kadar matematikle ne ölçüde uğraştığını bilmiyoruz Bu konuda, Türk Dil Kurum Başuzmanı ADilaçar'ın 10111971 tarihli bir yazısı(1) çok garip bilgiler vermektedir Bu yazıdan öğrendiğimize tarafından,
Atatürk ölümünden birbuçuk yıl dek önce, üçüncü Türk Dil Kurultayından (2431 Ağustos 1936) anında sonra 19361937 yılı kış aylarında kendi eliyle Geometri adlı bir kitap yazmıştır
Atatürk, bunu, birtakım Fransızca geometri kitaplarını okuduktan sonra hazırlamış ve yapıt ilk önce 1937 yılında Geometri öğretenlerle, bu konuda kitap yazacaklara kılavuz olarak Kültür Bakanlığınca yayınlanmıştır(3)
Bu 44 sayfalık yapıttaki boyut, uzay, yüzey, düzey, çap, yarıçap, kesek kesit, yay, çember, teğet, açı, açıortay, içters açı, dışters açı, taban, eğik, kırık, çekül, yatay, düşey, yöndeş, konum, üçgen, dörtgen, beşgen, köşegen, eşkenar, ikizkenar, paralelkenar, yanal, yamuk, fazla, eksi, çarp, bölü, eşdeğer, toplam, oran, orantı, türev, alan, varsayı, bahane gibi terimler Atatürk tarafından türetilmiştir (3)
Yapıttaki tanımların tümünü Atatürk yazmıştır Her tasvir, ilgi kavramı tüm öğeleriyle eksiksiz ve açık biçimde anlatmakta, özel ve temelli olarak nitelikleri içermektedir Zorunlu ve tatmin edici örnekler de verilmiştir Meşhur bilim tarihçisi Ord Prof Dr Aydın Sayılı, tam bir yetkiyle, bu Geometri kitabını, minik lakin anıtsal bir yapıtdiye nitelendirmiştir(4)
Atatürk, yaşamının kayda değer bir kesimini tarihin en büyük savaşlarından birinin içinde, milli ve evrensel sorumluluklar yüklenerek geçirdikten yıllardan beri sonradan, uyumlu bir mantık ve veri disiplini kuşkusuz gerektiren matematik alanında, yeni türettiği terimlerle böylesine özlü bir yapıtı yazmakla, dil ve matematikteki üstün yeteneğini kanıtlamıştır Atatürk'ün yaşamında çok keskin bir örneğini izlediğimiz gibi, aslında dil ile matematiksel kültür aralarında sıkı bağıntı vardır Atatürk'ün dehasında, dil ve matematik gibi aklın öbür disiplinleri birbirini müşterek olarak her zaman olumlu yönde etkilemiş ve geliştirmiştir Atatürk, Fen terimleri o suretle yapılmalı oysa anlamları ancak istenilen şeyi ifade edebilsin(5) demiş ve bunu, Osmanlıca fazla sayıda terimin yerine öz Türkçe karşılıklarını türetirken üstün bir başarıyla gerçekleştirmiştir
Atatürk'ü, Geometriadlı yapıtını yazmaya zorlayan nedenleri, O'nun dil çalışmalarını yakından izlemek olanağını bulabilen tanınmış dil uzmanı A Dilaçar şöyle açıklıyor:
Atatürk defalarca matematikle uğraşırdı Eski geometri terimleri fazla ağdalı idi Gen bile, uzun uzun bu terimleri okuduğum halde, şimdikiler Imışısında güçlüğünü daha iyi anlıyorum Pedagojide bir hakiki var: Fıkır yolunun açık olması, bir ip ucunun bulunması lazımdır Yahut bir külçe gibi çöker Müselles kelimesini ele alalım Arapça okullarımızdan kaldırılmıştır Sülüs'cilt müştak (türetilmiş) bir sözcük olduğunu öğrenin nasıl bilsin? Arapça soğurucu bir dildir Mesela müsteşrikşarkkelimesinden gelmiş bir kelimedir Önüne, ortasına, arkasına birtakım heceler eklenmiş Bunun aslını bulmak bir Arapça gramer meselesidir, Okullarımızdan Arapça, Farsça kaldırılmış olduğundan, öğren id müsellesi küde kelime olarak karşısında görecektir Uçaklına gelmeyecektir Fakat müselles yerine üçgendersek, hır üç var Gen Atatürk'e göre genişliktenalınmıştır Bir anahtar sözcük var Dörtgendörtten gelmiştir Bir anahtar sözcük vardır Eşdeğer, eşit anlamında olan eşcilt gelmiştir Ama müsavi Arapça bir kelimedir Bu sebeple Atatürk'ün prensipleri burada da doğru idi On im için bu en ağdalı olan bu bilim dalını ele aldı ve kitabı misal olarak bıraktı
Atatürk'ün matematik terimlerini türetme ve bunları öğretime yatırma çalışmaları konusunda Prof Dr Vecibe Latıpoğlu, şu bilgilen veriyor:
Atatürk, matematiği iyi bildiği ve sevdiği için, terim devrimine matematikten başlamıştır, denilebilir Çünkü Türk Dili (Belleten)'in Şubat 1937 tarihli yayınından bir ay daha sonra, Atatürk, ceyb (sinüs) ve tece^b (koşmuş)'m Türkçe karşılıklarının bulunması için 29 Mart 1937 tarihli Millet Gazetesine duyuru verdirerek bir müsabaka açtırmıştır Sonunda hazırlanan tüm terimler, Türk Dili (Belleten) dergisinin Ekim 1937 tarihli sayısında yer almıştır Terimler, TürkçeOsmanlıca, OsmanlıcaTürkçe, FransızcaTürkçe elde etmek üzere sıralanmış ve ön sırayı matematik terimleri almıştır
Atatürk terim çalışmalarının ülkedeki etkisini öğrenmek için, 1937 yılı sonbaharında, Sivas'a gitgide artarak, eskiden Sivas Kongresini topladığı lise binasında, dokuzuncu sınıfın geometri dersine girmiştir'1' Bu derste eski terimlerle öğrenimin zorluğunu birkez daha tespit eden Atatürk, Bu anlaşılmaz terimlerle, öğrencilere bilgi verilemezdiyerek kitabı atmış ve sonradan tahta başına geçip diliyerine kenar, müsellesyerine üçgen, müselles mütesaviyül adlayerine eşkenar üçgen, zaviyeyerine açıterimlerini kullanarak ünlü Pısagor teoremini öğrencilere anlatmıştır' Atatürk, bu çözümleme gezisinde yanına yer alan Kültür Bakanı Saffet Arıkan'a tüm mektep kitaplarının yeni terimlerle, hemencecik yarılması emrini vermiş ve Türkçeleştirilmiş terimlerle iki ayda hazırlanan kitaplar bütün okullara Kültür Bakanlığınca gönderilmiştir'
Atatürk'ün türettiği matematik terimleri ve yaptığı geometri tanımlarının neredeyse hepsi bugüne kadar değişmeksizin kullanıla gelmiştir O'nun türettiklerinden yalnızca birkaç terim daha sonra küçük ölçüde değiştirilmiştir Mesela Fransızca hypothese'in karşılığı olan Osmanlıcıdakifaraziye'nin yerine Atatürk, Türkçe varsayıterimini türetmiş ve sonradan bu terim varsayımbiçimini almıştır Aynı şekilde O'nun tümey açı, bütey açıterimlerinin yerini tümler açı, bütünler açıterimleri almıştır Fazla eksik sayıda ve sınırlı olan bu terim değişikliklerini, Atatürk'ün dildeki temel ilkesinin doğruluğunun birer kanıtı saymak gerekir
Prof Dr Yıkım İnan, Atatürk'ün çalışmalarını yıllarca yakından izleyebilmiş insanlardan biri olarak, O'nun bilime ve matematiğe verdiği önemi şöyle belirtiyor:
Atatürk, kendi yetiştiği devrin müspet ilimlerini mesleki uzmanlığı bakımından bellediği süre, berrak ve müspet bir görüşe sahip olabileceğini ve her hangi bir meseleyi matematiksel bir şüphesiz çözümlemeyi gaye tuttuğunu söylerdi
ı Prof Dr A İnan, 2511982 tarihli özel bir yazısında' ', bu konuyla ilgili olarak şöyle diyor:
Bilindiği gibi ilim konusu iki büyük bölümde işlenir ve bunlardan faydalanılır: Müspet ilimler, Sosyal ilimler
Atatürk lüzum öğrencilik devirlerinde gerekse ömrü baştan başa bu her iki ilimden çok faydalanmıştır Mesela tarih onun için bir geçmişin hikayesi değil, günümüzde bu olanlardan ders almanın manâlı olduğuna inanmıştır
bir de ana müspet ilimlerin başında gelen matematik bilgisi Atatürk için başlıca bir konudur Çünkü matematik insan topluluklarına müspet yol bildiren re uygulamasında fayda sağlayan müspet bir ılım dalıdır İşte Atatürk bu ilime çok layık verdiği için hem nazarı kısımları mükemmel bellemiş, hem de bunların uygulamasına her bakımdan ağırlık vermiştir Hatta matematik terimlerinin bugün kullandığımı; deyimleri tamamen kendi buluşları ile saptamıştır
Atatürk bu konuda konuşurken özellikle söylediklerinden şunları anımsıyorum: Ben öğrenim devrimde matematik konusuna fazla ağırlık ı'ermiş ini dır ve bundan hayatımın değişik safhalarında başarı almak için faydalanmış olduğumu söyleyebilirim Onun için cümbür cemaat matematik bilgisinin çok zorunlu olduğuna inanmalıdır
Matematiksel kühüre böylesine siklet veren Atatürk'ün bu konudaki çalışmaları, tarihte fazla az sayıda örneklerine rastlayabildiğimiz Büyük Eğitimci niteliği de olan devlet adamlarından bin olarak kendisine seçkin bir yer sağutmada faktör olmuştu O'nun olağanüstü başarılı yaşamı, akademisinin girişine Matematik bilmeyen buruya girmesindiye yazan, antik çağın meşhur filazofu Platon (Eflatun) (MÖ 427347)'ün bu dileğinin yararını modern çağda kanıtlamıştır, denilebilir

MKEMAL ATATÜRKÜN TÜRKÇEMİZE KAZANDIRDIĞI MATEMATİKSEL TERİMLER

Maksumunaleyh BÖLEN
Taksim BÖLME
Harici Şans BIRIM
Kabiliyeti Taksim BÖLÜNEBİLME
Zarb ÇARPI Mazrup ÇARPAN
Mazrubata Tefrik ÇARPANLARA AYIRMA
Muhiti daire ÇEMBER
Tarh ÇIKARMA
Amudi DÜŞEY
Kasıt SINIR
Aşari ONDALIK
Katı Mükafti PARABOL
EHRAM PİRAMİD
Menşur PRİZMA
İhtisar SADELEŞTİRME
Suret PAY
Mahrec PAYDA
Hattı Mümas TEĞET

Atatürkün bulduğu terimlerin yaklaşık olarak çoğu bugüne kadar hiç değiştirilmeden kullanılmıştır Onun yalnızca birkaç terimi daha sonra azıcık değişikliğe uğramıştırÖrneğin varsayıvarsayım, tümey açıtümler açı, bütey açıbütünler açı haline gelmiştirAtatürk hem bu kitabı eğitim sisteminde uygulanmasını sağlamış ve 13 Kasım 1937 tarihinde Sivasta geometri dersine girmiş,kendisi ders anlatmıştır *