Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Özet
Şuur canlı varlıkların en değerli özelliklerinden biridir. Şuur beynimizin bir eseridir. Verdiğimiz yahut vermek istediğimiz reaksiyonlar, algılar, yorumlamalar şuurumuzu oluşturan yapılardır. Bilişsel terapiler insan zihnine ve bilişsel süreçlere odaklanırlar. Davranışçı terapiler ise davranış bozukluklarını davranışsal teknikler, ödevler, hayal kurma üzere teknikler ile değiştirmeye çalışırlar. Bilişsel davranışsal terapiler ise ikisinin birleşimi sonucu oluşmuştur. Bu çalışmada şuurumuzu bilişsel davranışçı terapi açısından kıymetlendirme yapacağız.
Anahtar Sözcükler: Şuur, biliş, bilişsel davranışçı terapi, evrim.
Giriş
"Cogito, ergo sum" Düşünüyorum, öyleyse varım derken René Descartes hepimiz bu kelamın ne kadar derin olduğunu düşündük. Pekala, biz insanları insan yapan şey düşünmemiz miydi? Muhtemelen bu soruya temelde evet deriz lakin daha kapsamlı düşündüğümüzde bu sorunun karşılığı kısmen evet olacaktır. Kim aksini sav edebilir ki bir leoparın avına odaklandığı sırada düşünmediğini. O halde Descartes ‘‘Vücudumu yok sayabiliyorum ancak niyetimi yok sayamıyorum’’ derken beynimizin muazzamlığına vurgu yapmaktaydı.
Genel olarak şuur, genel olarak, beşerde farkındalığın, hissin, algının ve bilginin merkezi olarak kabul edilen yetidir. Zihnin kendi içeriklerinin farkında olduğu, içebakış yoluyla bilinen, duyumları, algıları ve anıları ihtiva eden kısmıdır. Beşerde farkındalığın, hissin, algının ve bilginin merkezi olarak kabul edilen yetidir. Zihnin kendi içeriklerinin farkında olduğu, içebakış yoluyla bilinen, duyumları, algıları ve anıları ihtiva eden kısmıdır.
Hayat okyanuslarda başlamıştı, beyni olmayan tek hücreli canlılar bile çevreyi hissederek reaksiyon verme yetisine sahiplerdi. Tek hücreli canlıdan çok hücreli canlıya geçişimiz hücrelerin birbirleri ile irtibat kurmaları ve koordineli çalışmalarıyla başladı. Canlılar 360 milyon yıl evvel karaya çıktılar ve 200 milyon yıl evvel memelilerin evrimi başladı. Birinci memelilerin beyin yüzeylerinde davranışları sağlayan küçük bir neokorteks bulunmaktaydı. Neokorteksin nasıl oluştuğu konusunda ne bir bilgiye sahip değiliz lakin doğal seçilimin bir sonucu olarak hayatta kalma yarışının getirisi diyebiliriz.
Süregelen evrimimizde boyutu büyümekte olan ön beynimiz ve frontal lobun içindeki alt bölgeler ile pariyetal lob ortası bağlantı artmıştır. Bu gelişim ile birlikte motor hareket denetimimiz gelişmiştir.
Birinci primatlar yaklaşık 85 milyon yıl evvel ortaya çıkmış 65 milyon yıl evvel ise dinozorların soyların tükenmesi ile birlikte memeliler ve primatların yükselişi başlamıştır. Doğu Afrika sık ormanlarla kaplıyken ( 23-4 milyon yıl önce) primatlar ağaçlarda yaşama sistemine alışmışlardı. Kıtaların değişimi ve iklim değişimleri ile birlikte ayakta durma, renkli görme ve boşta kalan ellerin evrimi ile yüzün düzleşmesi ve çenenin küçülmesi beyin gelişimini doğurmuştur.
Gelişen beyin daha fazla güç kullanır. Günümüzde yetişkin bir insanın beyni günlük gücümüzün %20’sini kullanmaktadır. 1.9 milyon yıl evvel Broca alanının gelişmesi ile birlikte gelişim artmış ve beynin hacmi yıllar içinde gelişmiştir. Kültürel evrim tipimize girmiş ve konuşma mahareti kazanılmış ve bu beceriyi kazanamayan ise dışlanmıştır. Lisanın gelişimi ile beynin gelişimi de hızlanmıştır (Marcus 2003).
Çağdaş beşere kadar beynin gelişimi hacimsel olarak daima artmıştır. Buna rağmen beyindeki hacimsel gelişmeler 200.000 yıl durmuştur. Bununla birlikte beynimiz 15-20 bin yıllık süreçte %3-4 küçülme göstermiştir (Robson 2011) . Hacim artışındaki bu duraksamadan sonra beyin evrimindeki en kıymetli gelişim nöronal aktivite artışı olacaktır.
Şempanze ve insan beyni gebelik sürecinin 16. Haftasına kadar benzeri bir gelişme gösterirken Franchini (2015) haftadan sonra insan beyni gelişime devam eder lakin şempanze beyni gerileme başlar (Sakai 2013).
Arılar, şempanzeler, yunuslar üzere toplumsal bir halde yaşayan canlılarda şuur gözlemlenir. Son yıllardaki çalışmalar şuurun oluşmasında ‘’ayna nöron’’ ile kurulan bağlantıya vurgu yapmaktadır. Ayna nöronlar ile birlikte organizma hem kendi davranışlarında hem de karşısındakinin davranışını birebir anda aktive eder. İnsan dışında; makak maymunlarda ve ötücü kuşlarda varlığı kesin olarak kanıtlanmıştır. En derin tesirleri prefrontal korteks ve inferior parietal lob ( konuşma ve lisan ) bölgelerindedir. Ayna nöronların evrimdeki katkıları; adaptasyon sağlamak, toplumsal öğrenme, diğerlerinin ne yaptıklarını anlamak, toplumsal öğrenme, müşahede ve taklit üzere yetilerin yapılması ve geliştirilmesidir (Suzuki 2015).
Ayna nöronların etkileşim haline geçmesi esas konuşma, his, empati, fikir üzere bir süreci oluşturur. Akıl okuma ve diğerlerinin davranışlarını kaydetme yetisi kazandırır. Olayları içsel yaşanmasına, hafızada ve fikirde kayıt edilmesine katkıda bulunarak şuurun ortaya çıkmasına ve geleceği ön görmemize yol açabilir. Öfkeyle bakan bir bireyde saldırgan tavrın geleceğini algılamamız hatta bizimde öfkeli bakmamız üzere.
İnsanın tabiatta baskın bir varlık olmasında taklit aksiyonunun kıymeti büyüktür. Bu sayede öğrenme ve kültürel transfer sağlanmıştır. İnsan beyni jenerasyonlar buyunca süregelen bir formda evrimleşerek daha fazla manaya ve farkındalığa ulaşmıştır ve devam etmektedir.
Şuur tek cümle ile açıklanamayacak kadar karmaşık bir yapıdır. Şuur gizemleri de temsil eder; acı çekme, düş kırıklığı üzere kulağa güzel gelmeyen süreçler de şuurun içindedir. Lakin yaşanılan bu aksiliklerin çok azı şuur düzeyindedir. Birçok beşerde bu gizemler bilinçdışı dediğimiz yapıya misal.
Tartışma
Şuur tek cümle ile açıklanamayacak kadar karmaşık bir yapıdır. Şuur gizemleri de temsil eder; acı çekme, düş kırıklığı üzere kulağa güzel gelmeyen süreçler de şuurun içindedir. Fakat yaşanılan bu aksiliklerin çok azı şuur düzeyindedir. Birçok beşerde bu gizemler bilinçdışı dediğimiz yapıya benzeri.
19. yy’ın sonlarında ve 20. yy’ın başlarında Viyanalı tabip olan Singmund Freud bilinçdışının değerine vurgu yapmıştır. Freud bilinçdışına vurgu yapan birinci kişi değildir lakin topografik kuramı kurarak şuuru bir buz dağına benzetmiş ve şuuru buz dağının görünen küçük kısmı asıl değerli olan kısım ise görünmeyen kısım diyerek değerli bir kapıyı açmıştır.
Freud’un kurduğu psikanaliz ve akabinde gelen dinamik psikoterapiler temel terapi anlayışı olarak bilinçdışı çatışmalara odaklanırlar. Bu içsel çatışmaları çözerek kişinin ruhsal istikrarına ve farkındalığına kavuşacağına inanırlar.
Günümüzde psikanaliz eski popülerliğini yitirse de hala en çok kullanılan psikoterapiler ortasındadır. Psikanaliz ile birlikte gelişen ve bir çok açıdan zıt olan davranışçı terapiler ve bunu takip eden davranıştan daha çok zihinsel süreçlere ve fikir yapısına odaklanan terapi çeşidi olan bilişsel terapilerin 1960’lı yıllardan itibaren gelişen flörtünün sonucunda bilişsel davranışçı terapiler ortaya çıkmıştır.
Etrafımızdaki uyaranlara reaksiyon vermemiz için uyanık olmamız gerekir. Bunun için insanın uyanık olması gerektiği görüşü mevcuttur. Lakin yapılan deneyler sonucu şuurun yalnızca uyanıkken açık olmadığı kanıtlanmıştır (örneğin düşler). Düş olgusunu ele alalım düşümüzde benlik algımız birçok vakit yerindedir, karşımızdaki insanları tanırız ve yaptığımız aksiyona nazaran vücudumuz reaksiyon verir. Yani bir şuurdan bahsedebilmemiz ile birlikte bunu denetim etmemiz birden fazla vakit mümkün olmaz. Freud düşlere bilinçdışının kral yolu tanımlamasını yapmıştır. Aslında bu bağlantıdan yola çıkarsak şuurun ve bilinçdışının ne kadar yakın olduğunu da anlayabiliriz. Şuurun kapalı olduğu şartlara örnek vermemiz gerekirse koma hali örnek verilebilir.
Bilicimizi kazanmamız ya da kaybetmemize vecd halleri örnek verilebilir. Meditasyon, zikir üzere ağır motivasyon sağlayan hareketlerde şuurumuzun denetimini kaybetmemiz epey mümkündür.
Bilişsel davranışçı terapi insan davranışı ve duygulanımını inceleyen ruhsal modellerden yararlanılarak geliştirilmiş bir psikoterapi usulüdür. Birçok ruhsal sorun alanında tesirli bir prosedür olduğunu kanıtlayan birçok çalışmalar bulunmaktadır.
Bilişsel kuram erken çocukluk çağındaki ömür anılarının öğrenme yoluyla temel fikirlere ve inanç sistemleri gelişmesine neden olduğunu belirtir. Temel kanılar ve inançlar birleşerek şemaları oluşturur. Şemalar ise katı fikir kalıplarını ve bireyin ömründe hem kendini hem de dünyayı algılayış biçimini tesirler. BDT’ de ki maksat ise kişinin kendi kaynaklarını kullanarak ıstırap yaratan durumdan kurtulmasını sağlamaktır. Bunu yaparken uygun olmayan fikirlerden kurtulma, konut ödevleri ya da idmanlardan faydalanır.
Bilişsel davranışçı terapiler niyetlerimizin, ne hissettiğimizin ve nasıl davrandığımızı belirlediğini vurgulayan yapılandırılmış terapi tekniğidir. Temelini öğrenme kuramları ve bilişsel psikoloji unsurlarından alır. Bilişsel davranışçı terapi, bir kişinin kendi niyet biçiminin iç konuşmalarında kullandığı cümlelerin yine düzenlenmesinin o kişinin davranışına uygun düzenleme yaratacağını savunur (Ergene, 2008).
Bilişsel davranışçı terapi artık ve buraya odaklanır. Psikanaliz ise artık ve buradaya odaklanmaz. Buna rağmen kısa müddetli psikodinamik psikoterapiler artık ve buraya odaklansa da bunun çıkarımlarını geçmişte ararlar yani tekrar bilinçdışına inerler. Bilişsel davranışçı terapiler şuur ve süreçleri ile ilgilenerek terapinin bilinçdışı üzere derin süreçlere değil daha yakın ve daha görünürde olan bilince yani bilişe odaklar.
Bilişsel kuram klinik olarak bireyin bilişsel yapısını kavramlaştırırken ele aldığı bilişleri otomatik fikirler ve şemalar olmak üzere iki ana başlıkta inceler. Şemalar ise orta inançlar ve temel inançlar olarak iki kümeye ayrılabilir. Bu üç küme bilişi iç içe geçmiş üç daire formunda düşünürsek en yüzeyde otomatik kanılar daha sonra orta inançlar ve en çekirdekte de temel inançlar yer alır (Türkçapar,2008).
Otomatik kanılar; biliş akışını oluşturan sözel ve imgesel kesimlere verilen isimdir. Bu fikirlerin “otomatik” olarak isimlendirilmesinin nedeni zihinde aniden beliren kanılar, fotoğraflar olmalarıdır. BDT bilhassa duygusal problem anlarına eşlik eden olumsuz otomatik fikirlerle ilgilenir. Sıklıkla bu fikirler fark edilmezken eşlik eden his fark edilir. Örneğin girdiği imtihanda soruyu okuyan öğrencinin aklından “Anlayamıyorum.” formunda bir otomatik fikir geçebilir (Türkçapar,2008).
Otomatik fikirler kişinin karşılaştığı “nesnel durumu” mevcut bilişsel alt yapısı nedeniyle çarpıtması ve bu çarpıtma sonucunda ortaya çıkan fonksiyonsuz bir grup hislerin ve çoğunlukla bu hislerle alakalı davranışların ortaya çıkmasına neden olur. Bu davranışlar da çoğunlukla mevcut bilişsel alt-yapının devamına hizmet eder. Bu bilişsel alt yapı ise şemalardır (Özdel,2015).
Orta inanç ve kurallar; otomatik niyetlerdeki ortak ve tekrar eden temalardan, derine inme tekniği ya da ölçekler kullanılarak orta inançlar ve kurallar açığa çıkarılabilir. Sözlerle çok fazla tabir edilmese bile, “eğer” sözcüğü ile başlayan ve “meli-malı” halinde gereklilik içeren fikirler orta inanç ve kurallar olabilir (“Eğer bir yanılgı yaparsam, büsbütün başarısız olurum”, “İyi çocuklar sinirlenmemelidir. ’’ gibi). Orta inanç ve kurallar bireylerin olumsuz temel inançlardan korunmak gayesiyle geliştirdikleri kollayıcı bir tampondur. Örneğin yetersizlik temel inancı olan bir gencin kendini korumak emeliyle geliştirdiği orta inancı “Eğer bir yanılgı yaparsam, büsbütün başarısız olurum.” formunda olabilir. BDT’de gaye işe yaramayan katı kuralları fark ederek bunların değiştirilmesi ya da esnetilmesidir. (Türkçapar,2008; Özcan, Çelik,2017)
Sonuç
Bilişsel davranışçı terapi artık ve buraya odaklanır. Psikanaliz ise artık ve buradaya odaklanmaz. Buna rağmen kısa müddetli psikodinamik psikoterapiler artık ve buraya odaklansa da bunun çıkarımlarını geçmişte ararlar yani yeniden bilinçdışına inerler. Bilişsel davranışçı terapiler şuur ve süreçleri ile ilgilenerek terapinin bilinçdışı üzere derin süreçlere değil daha yakın ve daha görünürde olan bilince yani bilişe odaklar.
Şuur kavramı literatüre daima dinamik ve analitik açıdan girmiştir. Ne yazık ki şuur kavramı ile ilgili kâfi bilişsel davranışçı terapi ile pek bir çalışma yapılmamıştır. Bunun temel nedeni şuurun tek bir kavram olarak alınmaması ve bilinçdışı ve şuur öncesi kavramlarını da içermesidir. Bilinçdışı ve bilin öncesi kavramları ise daha çok psikodinamik kuramın ilgisinde kalmış ve bilişsel davranışçı yönelimli terapistlerin ilgi alanına pek girmemiştir.
