Bir Zamanlar Türkler ile Özdeşleşen Fesin Hikâyesi

Osmanlı’da çabucak hemen herkesin kullandığı, tabir yerindeyse halk ortasında bir köprü bile kuran ve maneviyat da içeren fesin; ortaya çıkışı, Türklere ulaşması, alışma süreci ve kaldırılmasına kadar ilerleyen süreci sizlerle bir arada inceleyeceğiz.

Gelin artık daima bir arada fesin pek fazla bilinmeyen özelliklerine ve tuhaf kıssasına bir göz atalım.

Bir devir insanların başından düşürmediği fes, aslında yalnızca bir kentin adı


Fes kenti


Osmanlı’ya yaklaşık 1825’li yıllarda gelen fese, birinci defa Fas’ın Fes kentinde üretildiği için fes ismi verildi. Farklı lisanlardaki kullanımından dolayı fese “fez” ya da fés diyen toplumlar olsa da genel olarak dünyada fes olarak bilinir.

Yeni ve çağdaş ordunun, yeni ve çağdaş bir teçhizata muhtaçlığı vardı. Fes de bu muhtaçlık için adeta biçilmiş bir kaftandı


Asakir-i Mansure-i Muhammedîye


Osmanlı’ya 463 yıl boyunca büyük hizmetler veren Yeniçeri Ocağı, ömrünün son yıllarında devletin çıkarlarını düşünmeyen davranışları sebebiyle Vaka-i Hayriye (hayırlı olay) ile birlikte 1826’da II. Mahmud tarafından kaldırıldı.

Yeniçeri Ocağı yerine, yeni ve çağdaş bir ordu fikriyle Asakir-i Mansure-i Muhammedîye ordusu kuruldu. Tıpkı Yeniçeriler üzere bu ordunun da bir kılık kıyafet kültürü olmalıydı ve bu eksiklik de Kaptan-ı Derya Koca Hüsrev Paşa’nın Fas/Tunus seferinden dönüşünde beraberinde getirdiği fesler ile tamamlandı.

Genç Osman Dönemi’nde de bir şapka ihtilali denendi lakin halk tarafından dini münasebetlerle kabul görmedi


II. (Genç) Osman


Osmanlı’da yenilikçi padişah deyince akla gelen birinci isimlerden olan II. (Genç) Osman, tahtta kaldığı müddet boyunca Avrupai usulde giyindi. Bilim ve ilim insanları ile öteki yöneticiler de II. Osman’a riayet etse de halk bilhassa de namaz esnasında siperli şapkaların sorun çıkarması sebebiyle bu yenilikleri benimseyemedi.

Gelgelelim II. Mahmud Dönemi’nde ordunun fes takmasından sonra yazılan ferman ile neredeyse herkesin fes kullanması mecburî oldu. Yazılan ferman ile sadece din alimleri ve din adamlarının sarık takmasına müsaade verilmişti

Halk, başta fes için isyan etse de namazda sorun çıkarmamasından dolayı kısa müddette benimsendi


Daha evvelki ıslahatlarda namaz esnasında alnın secdeye değmesini engellediği için reddedilen şapka ıslahatı, bu kez fesin namaza uygun olmasından dolayı halkta karşılık buldu ama bu süreç bile sancılı bir süreçti. Sürecin sancılı olmasının altında bu ıslahatın dine yeniden uygun olmadığı münasebeti yatıyordu. Neyse ki büyük çoğunluk fesi kabul etti ve gündelik hayatta fes kullanılır oldu.

Fes bir yandan birlik ve beraberlik sağlarken bir yandan da insanları ötekileştirdi


Fesin yeni orduda kullanılması haricinde ferman çıkarılıp herkesin kullanması kural olsa da gelişmeler pek de istendiği üzere devam etmedi. Kimi kısımların fesi din dışı olarak yorumlayıp kullanmayı reddettiğinden bahsetmiştik. Fesi reddeden kesitler genelde kırsal kesim olduğu için fesli ve sarıklı ismi altında iki sınıf oluştu. Bu düreçte kırsal kesim “sarıklı” olarak anılmaya başlandı.

İlk başlarda yöneticiler haricinde herkes birebir fesleri kullanırken; daha sonralarda tercih edilen fes modeli ve rengine nazaran insanların mesleği, memleketi ve inancı üzere etkenler öne çıkar oldu. Bu da fesin temelinde yatan birleştirici gücün azalmasına sebep oldu.

Fes vakitle o kadar çok önemli bir probleme dönüştü ki Fes Bakanlığı bile kuruldu


Feshane-i Amire


Fes kullanımının mecburi kılınması üzerine önemli bir fes gereksinimi oluşmuştu. Görülen gerek üzerine fesin nerede ve nasıl kullanacağına, kimin hangi renk ve model tercih etmesi gerektiğine ve halkın fes gereksinimine üretim ile karşılık vermek için Fes Bakanlığı bile kuruldu.

Fes Bakanlığı’nın birinci işi, önemli bir fes üretme merkezi kurmaktı ve bu gereksinim da günümüzde İstanbul’un Eyüpsultan ilçesine bağlı Feshane semtine de ismini veren yerde Feshane-i Amire kurularak giderildi. Daha sonra Anadolu’nun çeşitli yerlerinde de fes üretim yerleri açıldı.

Fes deyip geçmeyin, her fesin kendi içinde mana ve ehemmiyeti var


Kırmızı çuha ve kızılcıktan rengini alan, genelde merinos koyununun tüyü ve keçeden üretilen fesin pek çok modeli ve rengi bulunuyordu.

Bu modeller içerisinde ismi en çok ön plana çıkanlar ise arabi, sıfır numara, yâr tekmesi, kuş yuvası, ayıp kapayan, kel örten, limon kabuğu, saksı tabanı, yandım Allah, horoz ibiği, tabla fes ve zuhaf modelleriydi.

Model isimleri genelde fiziki görünümden dolayı koyulan isimlerdi. Örneğin kel örten modeli, saçı olmayan bireylerin başını büsbütün kapattığı için kel örten ismini almıştı.

Genç kızların en çok beğendiği model de var, ağır ağabeylerin tercihi de...


Nasıl ki günümüzde kravat, daha resmî görünmenin püf noktasıysa, geçmişte de fes tıpkı vazifesi görüyordu. Hatta geçmiş kaynaklar, fesin püskülsüz olmasının günümüzde kravatsız gezmeye benzediğini söyler. Yani fes kadar, fesin püskülü de büyük kıymet taşımaktadır.

Püskülün öne gerçek atılması, serseri ve ağır ağabey takılan bireylerin tercihiydi. Toplum tarafından en beğenilen karşılanan püskül, fesin art tarafında bulunan ve uzunluğu enseye kadar olan püsküldü. Genç kızlar ise en çok sağa sola sallanan püsküllü delikanlılardan hoşlanırdı.

Bana fesini söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim desek yeridir


Osmanlı’da insanların taktığı fes, kişiyi ele veren feslerdendi. Örneğin halk, kızılcık rengi fes kullanırken; hafiyeler narçiçeği rengi fes kullanırdı. Her padişahın kendine has bir fes modeli vardı ve modellere padişahların isimleri verilirdi. Askerlerin feslerinde çeşitli semboller de bulunurdu.

Arnavut kökenli kişiler beyaz renk fes kullanırken; II. Dünya Savaşı’nda Bosna’da Nazi destekçileri SS logolu fesler kullanıyordu. Birleşik Krallık ordusuna hizmet eden siyahiler ise siyah fes takarlardı. Pakistan’da 1960’lı yıllara kadar yeşil fes kullanılırken; Hindistanlı siyasetçi Mahmood Ali ise olağan feslere oranla daha uzun ve püskülsüz bir fes kullanırdı.

Yaklaşık 100 yıl evvel terk ettiğimiz fesin Osmanlı’daki ömrü de 100 yıl kadardı

• Endonezya'nın günümüzdeki Devlet Lideri Joko Widodo ve komedyen Tommy Cooper

TBMM’nin 25 Kasım 1925’te çıkardığı kânun ile 100 yıl süren uygulama terk edilirken bugün 2022 yılında bu kânunun 97. yılını yaşıyoruz. Nasıl ki fes zaruriliği geldiğinde bu karara karşı çıkan bir kitle olduysa halk eşitliği ve çağdaşlaşma inkılapları ortasında fesin kaldırılması da kimi kümeler tarafından beğenilen karşılanmamış ve Ulusal Mücadele’nin elde ettiği zafer; fes ve din elden gidiyor yaftaları ismi altında bilhassa de İngiliz casuslarının halkı kışkırtması ile baltalanmak istenmişti.

Batı devletlerinin mizah organlarında bugün hala tembellik ve avanta ömür olarak lanse edilen fes, Birleşik Krallık kökenli ünlü komedyen Tommy Cooper tarafından daha komik olmak için kullanılırdı. Günümüzde Fas, Endonezya ve Nijerya üzere çeşitli İslam devletlerinin liderleri, resmî olarak fes kullanmaya devam etmektedir.

Bonus: Püsküllü bela...





Tarkan’ın “Şımarık” müziğinde da geçen ve gündelik hayatta sıkça kullandığımız tabirlerin başında gelen “püsküllü bela”, Türk Lisan Kurumu tarafından “büyük eza, ziyan veren kimse yahut şey” olarak açıklanmaktadır. Ne var ki bu tabirin de kıssası Osmanlı Dönemi’ne kadar uzanmaktadır.

Osmanlı’da bilhassa devlet memurları ve kontrol esnasında halkın püskülleri düzgün olmalıydı fakat püsküller sık sık rüzgarın azizliğine uğrayıp dağılır ve bozulurdu. Bundan dolayı püsküller gün içinde pek çok sefer tarak ile düzeltilir hatta köşe başlarında tarak ile bekleyen çocuklar bu işten para bile kazanırdı. Bu durum vakitle püskülün yarattığı büyük zahmetten dolayı “püsküllü bela” tabirine dönüşmüştür.

Peki ya sizler fesin pek fazla bilinmeyen bu kıssası hakkında neler düşünüyorsunuz?

Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 /