Bölünmüş Sınıf Deneyi Nedir?

Geçmişten günümüze insanların kendi içinde ayrıştığı sayısız durum gördük. Bunlar din ve ideoloji üzere alanlardan cinsiyet ayrımına kadar epey geniş bir alanı kapsıyor. Bu mevzuların ortasında, tesirini hâlâ sürdürdüğünü gördüğümüz, beyaz cilt renginin siyah olana üstünlüğü tartışması bulunuyor.

Dışarıdan bakınca bile ırkçılığın ne kadar insanlık dışı bir durum olduğu anlaşılabiliyor ancak hâliyle, buna maruz kalmadan tam olarak nasıl bir şey olduğunu bilmek sıkıntı. Buradan yola çıkan ve vaktinde ilkokul öğretmenliği yapan Jane Elliott da öğrencilerine ırkçılığın nasıl sonuçlar ortaya koyabildiğini göstermek için bölünmüş sınıf deneyini gerçekleştirdi. Gelin ayrıntılarına birlikte bakalım.

Deneyin ortaya çıkmasına Martin Luther King Jr. suikastı neden oldu:


Martin Luther King Jr. dünya genelinde barışı ve ırkların eşitliğini savunuyordu. Bilhassa 1900’lü yılların ortaları ve sonlarından bahsettiğimiz için bu vakitlerin ırkçılık gibi mevzuların en şiddetli olduğu devirlerden olduğunu bilmekte yarar var. King, 4 Nisan 1968 tarihinde suikaste uğradı.

Bundan sonraki gün ise ilkokul öğretmeni Jane Elliott okula gidecek ve öğrencilerin sorularıyla karşı karşıya kalacaktı. Ek olarak muhakkak tarihî figürlerin işlendiği ve her ay ortalarından birinin kahraman ilan edildiği bir sınıftan bahsediyoruz, ki o ayın kahramanı suikaste uğrayan King’in ta kendisiydi.

Elliott, hem King’in vefatına dair gelecek sorulara nasıl karşılık vereceğini hem de ırkçılığın ne kadar makus olabileceğini göstermek istiyordu:


Ertesi gün derse gitti ve tam da beklediği üzere King’in ölümüne dair sorular almaya başladı. Bu soruları cevaplamanın daha da ötesine geçerek daha tesirli bir tahlil sunmak isteyen Elliott, buradan sonra deneyine geçti.

Fakat eğitim verdiği okul, siyahilerin pek ağır olmadığı Iowa eyaletindeydi. Yani ayrımcılığın tesirini göstermek için öbür bir farklılık bulmak gerekecekti:


Bunun sonucunda beyaz deri renkli öğrencilerden oluşan sınıfı kahverengi ve mavi renkli gözlüler olarak iki kümeye ayıran Elliott, birinci gün ortalarında hangi farklılıkların olduğunu açıkladı. Bu açıklamalara nazaran mavi gözlü öğrenciler, kahverengi gözlü olanlardan daha temiz, daha başarılı ve her alanda daha üst düzeydeydi.

Elbette buna kimi öğrencilerden yansılar geldi lakin öğretmen, bunun bilimsel (!) gerçekler olduğunu söyleyerek işin içinden çıkabildi. Bu farkları daha da hissedilebilir kılmak ismine Elliott, teneffüs müddetini mavi gözlüler için 5 dakika daha uzun hâle getirdi. Buna ek olarak mavi gözlülere yemek sırasında öncelik tanındı.


Daha evvel bu türlü bir şeyden haberleri olmamasına karşın mavi gözlü öğrenciler, kısa müddette diğerlerinden üstün oldukları düşüncesini benimseyip onlardan uzaklaştı. Bu noktada birtakım öğrenciler ortasında arbedeler bile meydana geldi.

Günün sonunda bir de sınav yapıldı. Bu imtihanın sonuçlarına bakıldığında ise el üstünde tutulan mavi gözlülerin iyi notlar aldığı, kahverengi gözlü olanların ise düşük düzeylerde kaldığı görüldü. Akabinde birinci gün bu biçimde kapandı.

İkinci gün işler aksine dönüyor:





Deneyin ikinci kısmına geçen Elliott bir mühlet sonra tekrar öğrencileriyle karşı karşıya geldi. Evvelki günün tesiriyle mavi gözlülerin özgüveni fark edilebiliyordu. Lakin o, onlarla konuşması gereken bir sıkıntı olduğunu, üstün olan tarafın aslında kahverengi gözlüler olduğunu ve bu bağlamda bir kusur yaptığını söyledi.

Bunun akabinde mavi gözlülere verilen tüm ayrıcalıklar kahverengi gözlü olan çocuklara aktarıldı.

Peki bir fark gözlemlendi mi?


Kesinlikle. Birinci gün mavi gözlü olanların kahverengi gözlü olanlara makûs gözle baktığını ve kendilerini onlardan üstün gördüklerini söylemiştik. Ama ayrıcalıklar kahverengi gözlü olanlara verildiğinde bu kadar acımasız olmadıkları gözlemlendi. Bunun sebebiyse onların, bu kadar bir ayrımcılığa maruz kalmanın nasıl bir şey olduğunu biliyor olmalarıydı.

Bundan sonra bunun yalnızca bir deney olduğu öğrencilere anlatıldı ve daha sonra iki küme da birbirine sarıldı.

Deneyin gerçekleştirildiği 1968 yılından bu günlere kadar rastgele bir ilerleme oldu mu?


Elliott, okul sonlarını aşan bu deneyini farklı yerlerde farklı kümelerle da gerçekleştirdi. 2002’de verdiği bir röportajda üzücü bir halde, 1968 yılında ABD’deki çocuklardan aldığı sonuçlarla 2002’de, İskoçya ve Avustralya’daki yetişkinlerden aldığı sonuçların aynı olduğunu söyledi.

“Kırılgan egoları hakkında çok endişelendiğimiz beyaz çocuklar, bu kurmaca ayrımcılığa yalnızca bir günlüğüne, hatta birkaç saatliğine maruz kaldılar. Siyahiler hayatlarının her gününü bu formda geçiriyor”


Elliott, kabaca özetlediğimiz bu yanıtı, katıldığı bir programda aldığı bir soruya verdi. Kelam konusu soruda çocuklara ne cüretle böyle bir deney yaptığı, siyahi çocukların bu form bir davranışa alışık olduğu ancak beyaz çocukların bunu hiçbir biçimde anlamayacağı söylenmişti.

Söz konusu deney varsayım edilebileceği üzere o vakitler Elliott’a pek de âlâ bir geri dönüş sağlamadı. Lakin ortadan geçen vakitte bu deney, birçok farklı çalışmanın esin kaynağı oldu ve Elliott’ın sesini duyurdu.

Kaynaklar: Front Line, Smithsonian Erbey Psikoloji, Gelişim Gelecek, Medium