Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
buzul aşınım ve birikim şekilleri
Buzultaşlar(Moren):
Buzulun getirip bıraktığı ve geri çekildikten sonradan yüzeyde kalan taş oluşumlarıdır Bu oluşumlar çoğunlukla buzul tilinin doğrusal yığınlar halinde toplanması şeklinde görülür Buzul tili ince tozumsu bir madde içinde küçüklü büyüklü taş ve kaya parçalarının bir araya gelmesinden oluşur Buzultaşlara bahşedilen moren adı Fransızca kökenlidir ve Yüksek Dağ Dağları'ndaki buzulların getirdiği tortul kayaçları adlandırmak için Fransız dağ köylüleri tarafından kullanılmaya başlanmıştır Buzultaşların öbür tipleri bulunur ve buzulun oluştukları yere tarafından adlandırılır:
Uç buzultaşı: Buzul cephesinin hemen önünde oluşur Birikme bölgesinden taşınan buza benzer miktarda buzun eriyerek kaybolduğu yerde oluşur
Bitiş buzultaşı:Buzulun ulaştığı en direk noktada taşıyıp geri çekilirken bıraktığı yığına verilen addır
Yanal buzultaşı: Çoğunlukla dağ tipi buzulların açtıkları vadilerin emrindeki kısımlarında oluşan tortul çökeltilerdir
Orta buzultaşı: Yine dağ tipi buzullarda oluşan buzultaş tipidir İki buzul birleşip tek buzul oluşturduğunda bunların yanal buzultaşları birleşerek besbelli daha koyu bir bölüm oluşturur
Yer buzultaşı: Buzulun aşağıda bulunan ve buzul geri çekilirken ardında bıraktığı, arazi üstünde dalgalı yapıdaki buzul tili oluşumudur
Drumlin :
Drumlin sahası buzul araziyi değişime uğrattıktan sonra ortaya çıkar Damla şekilli oluşumlar buz akış yönünü gösterirDrumlinler genelde buzul tilinden oluşan aerodinamik şekilli bakışımsız tepeciklerdir Yükseklikleri 15 ila 50 metre arasında değişir, uzunlukları ise bir kilometreye değin erişir Tepeciklerin dik kısmı buz akıntı yönüne içten bakar, daha uzun eğimli kısmı buz akış yönünü izler
Drumlinler drumlin sahası denen gruplar halinde bulunur Bu sahaya bir misal, New York eyaletinin Rochester şehrinin doğusunda görülebilir Bu alanda takriben 10000 drumlin olduğu varsayım edilmektedir
Drumlinleri oluşturan süreç tam olarak anlaşılmamış olsa da, şekillerine bakarak bunların eski buzulların plastik deformasyon bölgeleri olduğu söylenebilir Buzulların ilerleyerek eski buzulların bıraktığı çökeltileri değiştirmesiyle birçok drumlin oluştuğu düşünülmektedir
Buzul vadisi
Buzlanmadan önce dağ vadileri suyun aşağıda doğru aşındırmasıyla oluşan V şekline sahip olurlar Buzlanma esnasında bu vadiler genişler, derinleşir ve U şekilli buzul vadileri oluşur Derinleşme ve genişlemenin yanı sıra; buzul, eskime nedeniyle vadiyi daha pürüzsüz hale getirir böylece vadi her tarafında uzanan arazi çıkıntıları değil olur, yerine tıraşlanmış yamaçlar oluşur
Ana buzul hattına bağlanan küçük buzul kolları bulunur Bu küçük buzul kolları, yeri aşındırırken asıl buzul kadar derine inemezler Dolayısıyla buzullar geri çekildikten daha sonra, bu kolların oluşturduğu vadiler buzulun oluşturduğu çöküntüden daha yukarıda kalır Bu oluşuma asılı vadilerdenir
Zımparalama ve parçalanmadan etkilenmiş arazinin bir takım kısımlarında çöküntüler suyla dolup paternoster göllerini oluşturur Hristiyanların kullandığı tesbih tanelerine benzedikleri ve tesbih gibi, ipe benzeyen ince kanallarla birbirlerine bağlandıkları için Latince babamız anlamına gelen sözcükten bu adı almışlardır
Buzulun başladığı yerde corrie adı verilen ve sirke eş buzyalakları bulunur Kâse biçiminde olan buzyalaklarının üç tarafı düşey yamaçlarla kapalıdır fakat dördüncü taraf vadiye açılır Buzyalaklarında buz birikir Önceleri dağın tabi yüzlerinde derme çatma arazi şekilleri olarak başlayan yaradılış buzun ilerlemesiyle büyüyerek buzyalağı haline gelir Buzul eridikten daha sonra buzyalakları başlıca tarn adı bahşedilen küçük dağ göllerine dönüşür
Bir sırtla birbirinden ayrılan iki buzul varsa, zamanla iki buzyalağı arasındaki bu sırt aşınarak aret şekline dönüşür Bu oluşum zamanla dağ geçidine dönüşebilir
Buzullar bununla birlikte yüksek enlemlerde görülen fiyordların ve yarların oluşumuna da niçin olur
Aret ve buzul boynuzu
Keskin kenarları olan gizli sırtlara aretdenir Üç veya daha pozitif aretin birleşmesiyle piramidimsi irtifa şeklinde ve fazla tepede olan kenarları olan buzul boynuzlarıoluşur
Her iki yüzey şekli de aynı süreçten geçerek, buzyalaklarının dağılma yoluyla genişlemesi ve buzun çalışması sonucu oluşur Buzul boynuzları tek bir dağı çevreleyen buzyalakları yüzünden oluşur Aretler de benzer şekilde oluşur fakat buzyalakları bir daire içinde yok de müşterek olarak bir sırtın iki yakasında bulunur aynı zamanda iki paralel buzulun birbiriyle çarpışmasından da oluşabilir Bu şekildeki buzul dilleri eskime aracılığıyla sırtları kazarak vadi duvarlarını zımparalar
Hörgüçkaya
Buzulun yolu üstünde yer alan bazı kaya oluşumları hörgüçkayadiye bilinen minik tepecikler biçiminde aşınır Buzul aşınması yoluyla oluşan bu tepecikler, uzun yuvarlağımsı, bakışımsız ve hörgüç biçiminde kaya yatağının şekillenmesiyle oluşur Buzulun geldiği yöne doğru tatlı bir eğimle inen kayaların, buzulun gittiği yöne dürüst olan eğimleri ise oldukça diktir Buzulun geldiği taraftaki yüzey aşınırken, diğer taraftan kaya parçaları koparılarak buzla beraber taşınır Bu yüzdeki kaya, suyun etkisi, çatlaklardaki buzlanma ve yapı stres sebebiyle parçalanır
Tortul çökelti katmanlaşmasıAşınma bölgesinden akıcı su, buzuldan uzaklara sırası gelmişken beraberinde ince aşınmış çökeltileri de götürür Akıcı suyun hızı azaldıkça, askı halindeki bu maddeleri nakliye yetisi de azalır yavaş yavaş bu maddeler su kadar tortu halinde bırakılarak alüvyonlu arazi düzlüğü oluşturur
Alüvyonlu Arazi vadilerinde ortaya çıkan bir oluşum da kazan adı verilen havuzcuklardır Buzulların yarattığı çukurlar buzul tillerinde de oluşur Büyük bir parça buz bu tilin içinde sıkışıp, buzul geri çekildikten sonra eridiğinde çökelti içinde delik şeklinde oluşumlar bırakır Bir kilometre çapında bir buzulun erimesi için takriben 30 takvim bir zaman gerekmektedir
Bu şekilde oluşan çöküntülerin çapı çoğunlukla 2 km'yi geçmese de, ABD'nin 10000 göl ülkesi diye tanıdık Minnesota eyaletinde bu şekildeki bazı çöküntüler 10 ila 50 metre derinliğe sahip olup 50 km çapa ulaşırlar
Kama ve esker
Bir buzul ebat olarak kritik noktaya ulaştığında akışı durur ve buz sabit hale geçer Bu esnada erimeyle oluşan su buzulun üstünden, içinden ve altından akmaya ve peşinde tortul çökeltiler bırakmaya devam eder Buz eridikçe arkasından bu tortuların oluşturduğu kolon, teras ya da öbek biçiminde çökeltiler bırakır Bu çökeltiler genelde buz ile bağlantı halindeki çökeltiler olarak bilinir
Sütun veya höyük şeklindeki çökeltilere kama denir Bazı kamalar, erime suyunun buzulun içindeki açıklıklardan bıraktığı tortularla oluşur Diğer bir deyişle kama, erime suyunun buzulun dışına doğru yarattığı deltalarda tortu bırakmasıyla oluşur
Buzul, bir vadiyi işgal edince vadinin kenarlarında teras veya kamalar oluşturabilir
Uzun fakat çoğunlukla rahat olan, yılankavi şekildeki çökelti tipine esker denir Buzul eridikten sonra geride erime suyunun taşıyarak bıraktığı kum ve çakılın oluşturduğu sırt şeklidir Bu sırtların bazıları 100 m yüksekliğe sahiptir ve uzunlukları da 100 km yi geçebilir
Lös çökelleri
Fazla ince buzul çökeltileri ya da kaya unu, başlıca çıplak yüzeylerden rüzgârlarla alınıp esas alüvyon biriken alandan ötelere taşınır Rüzgârla taşınan lös çökelleri Çin'in bir takım bölgeleri ve ABD'nin ortabatısında görüldüğü gibi yüzlerce metre derinliğe sahip olabilir *
Buzultaşlar(Moren):
Buzulun getirip bıraktığı ve geri çekildikten sonradan yüzeyde kalan taş oluşumlarıdır Bu oluşumlar çoğunlukla buzul tilinin doğrusal yığınlar halinde toplanması şeklinde görülür Buzul tili ince tozumsu bir madde içinde küçüklü büyüklü taş ve kaya parçalarının bir araya gelmesinden oluşur Buzultaşlara bahşedilen moren adı Fransızca kökenlidir ve Yüksek Dağ Dağları'ndaki buzulların getirdiği tortul kayaçları adlandırmak için Fransız dağ köylüleri tarafından kullanılmaya başlanmıştır Buzultaşların öbür tipleri bulunur ve buzulun oluştukları yere tarafından adlandırılır:
Uç buzultaşı: Buzul cephesinin hemen önünde oluşur Birikme bölgesinden taşınan buza benzer miktarda buzun eriyerek kaybolduğu yerde oluşur
Bitiş buzultaşı:Buzulun ulaştığı en direk noktada taşıyıp geri çekilirken bıraktığı yığına verilen addır
Yanal buzultaşı: Çoğunlukla dağ tipi buzulların açtıkları vadilerin emrindeki kısımlarında oluşan tortul çökeltilerdir
Orta buzultaşı: Yine dağ tipi buzullarda oluşan buzultaş tipidir İki buzul birleşip tek buzul oluşturduğunda bunların yanal buzultaşları birleşerek besbelli daha koyu bir bölüm oluşturur
Yer buzultaşı: Buzulun aşağıda bulunan ve buzul geri çekilirken ardında bıraktığı, arazi üstünde dalgalı yapıdaki buzul tili oluşumudur
Drumlin :
Drumlin sahası buzul araziyi değişime uğrattıktan sonra ortaya çıkar Damla şekilli oluşumlar buz akış yönünü gösterirDrumlinler genelde buzul tilinden oluşan aerodinamik şekilli bakışımsız tepeciklerdir Yükseklikleri 15 ila 50 metre arasında değişir, uzunlukları ise bir kilometreye değin erişir Tepeciklerin dik kısmı buz akıntı yönüne içten bakar, daha uzun eğimli kısmı buz akış yönünü izler
Drumlinler drumlin sahası denen gruplar halinde bulunur Bu sahaya bir misal, New York eyaletinin Rochester şehrinin doğusunda görülebilir Bu alanda takriben 10000 drumlin olduğu varsayım edilmektedir
Drumlinleri oluşturan süreç tam olarak anlaşılmamış olsa da, şekillerine bakarak bunların eski buzulların plastik deformasyon bölgeleri olduğu söylenebilir Buzulların ilerleyerek eski buzulların bıraktığı çökeltileri değiştirmesiyle birçok drumlin oluştuğu düşünülmektedir
Buzul vadisi
Buzlanmadan önce dağ vadileri suyun aşağıda doğru aşındırmasıyla oluşan V şekline sahip olurlar Buzlanma esnasında bu vadiler genişler, derinleşir ve U şekilli buzul vadileri oluşur Derinleşme ve genişlemenin yanı sıra; buzul, eskime nedeniyle vadiyi daha pürüzsüz hale getirir böylece vadi her tarafında uzanan arazi çıkıntıları değil olur, yerine tıraşlanmış yamaçlar oluşur
Ana buzul hattına bağlanan küçük buzul kolları bulunur Bu küçük buzul kolları, yeri aşındırırken asıl buzul kadar derine inemezler Dolayısıyla buzullar geri çekildikten daha sonra, bu kolların oluşturduğu vadiler buzulun oluşturduğu çöküntüden daha yukarıda kalır Bu oluşuma asılı vadilerdenir
Zımparalama ve parçalanmadan etkilenmiş arazinin bir takım kısımlarında çöküntüler suyla dolup paternoster göllerini oluşturur Hristiyanların kullandığı tesbih tanelerine benzedikleri ve tesbih gibi, ipe benzeyen ince kanallarla birbirlerine bağlandıkları için Latince babamız anlamına gelen sözcükten bu adı almışlardır
Buzulun başladığı yerde corrie adı verilen ve sirke eş buzyalakları bulunur Kâse biçiminde olan buzyalaklarının üç tarafı düşey yamaçlarla kapalıdır fakat dördüncü taraf vadiye açılır Buzyalaklarında buz birikir Önceleri dağın tabi yüzlerinde derme çatma arazi şekilleri olarak başlayan yaradılış buzun ilerlemesiyle büyüyerek buzyalağı haline gelir Buzul eridikten daha sonra buzyalakları başlıca tarn adı bahşedilen küçük dağ göllerine dönüşür
Bir sırtla birbirinden ayrılan iki buzul varsa, zamanla iki buzyalağı arasındaki bu sırt aşınarak aret şekline dönüşür Bu oluşum zamanla dağ geçidine dönüşebilir
Buzullar bununla birlikte yüksek enlemlerde görülen fiyordların ve yarların oluşumuna da niçin olur
Aret ve buzul boynuzu
Keskin kenarları olan gizli sırtlara aretdenir Üç veya daha pozitif aretin birleşmesiyle piramidimsi irtifa şeklinde ve fazla tepede olan kenarları olan buzul boynuzlarıoluşur
Her iki yüzey şekli de aynı süreçten geçerek, buzyalaklarının dağılma yoluyla genişlemesi ve buzun çalışması sonucu oluşur Buzul boynuzları tek bir dağı çevreleyen buzyalakları yüzünden oluşur Aretler de benzer şekilde oluşur fakat buzyalakları bir daire içinde yok de müşterek olarak bir sırtın iki yakasında bulunur aynı zamanda iki paralel buzulun birbiriyle çarpışmasından da oluşabilir Bu şekildeki buzul dilleri eskime aracılığıyla sırtları kazarak vadi duvarlarını zımparalar
Hörgüçkaya
Buzulun yolu üstünde yer alan bazı kaya oluşumları hörgüçkayadiye bilinen minik tepecikler biçiminde aşınır Buzul aşınması yoluyla oluşan bu tepecikler, uzun yuvarlağımsı, bakışımsız ve hörgüç biçiminde kaya yatağının şekillenmesiyle oluşur Buzulun geldiği yöne doğru tatlı bir eğimle inen kayaların, buzulun gittiği yöne dürüst olan eğimleri ise oldukça diktir Buzulun geldiği taraftaki yüzey aşınırken, diğer taraftan kaya parçaları koparılarak buzla beraber taşınır Bu yüzdeki kaya, suyun etkisi, çatlaklardaki buzlanma ve yapı stres sebebiyle parçalanır
Tortul çökelti katmanlaşmasıAşınma bölgesinden akıcı su, buzuldan uzaklara sırası gelmişken beraberinde ince aşınmış çökeltileri de götürür Akıcı suyun hızı azaldıkça, askı halindeki bu maddeleri nakliye yetisi de azalır yavaş yavaş bu maddeler su kadar tortu halinde bırakılarak alüvyonlu arazi düzlüğü oluşturur
Alüvyonlu Arazi vadilerinde ortaya çıkan bir oluşum da kazan adı verilen havuzcuklardır Buzulların yarattığı çukurlar buzul tillerinde de oluşur Büyük bir parça buz bu tilin içinde sıkışıp, buzul geri çekildikten sonra eridiğinde çökelti içinde delik şeklinde oluşumlar bırakır Bir kilometre çapında bir buzulun erimesi için takriben 30 takvim bir zaman gerekmektedir
Bu şekilde oluşan çöküntülerin çapı çoğunlukla 2 km'yi geçmese de, ABD'nin 10000 göl ülkesi diye tanıdık Minnesota eyaletinde bu şekildeki bazı çöküntüler 10 ila 50 metre derinliğe sahip olup 50 km çapa ulaşırlar
Kama ve esker
Bir buzul ebat olarak kritik noktaya ulaştığında akışı durur ve buz sabit hale geçer Bu esnada erimeyle oluşan su buzulun üstünden, içinden ve altından akmaya ve peşinde tortul çökeltiler bırakmaya devam eder Buz eridikçe arkasından bu tortuların oluşturduğu kolon, teras ya da öbek biçiminde çökeltiler bırakır Bu çökeltiler genelde buz ile bağlantı halindeki çökeltiler olarak bilinir
Sütun veya höyük şeklindeki çökeltilere kama denir Bazı kamalar, erime suyunun buzulun içindeki açıklıklardan bıraktığı tortularla oluşur Diğer bir deyişle kama, erime suyunun buzulun dışına doğru yarattığı deltalarda tortu bırakmasıyla oluşur
Buzul, bir vadiyi işgal edince vadinin kenarlarında teras veya kamalar oluşturabilir
Uzun fakat çoğunlukla rahat olan, yılankavi şekildeki çökelti tipine esker denir Buzul eridikten sonra geride erime suyunun taşıyarak bıraktığı kum ve çakılın oluşturduğu sırt şeklidir Bu sırtların bazıları 100 m yüksekliğe sahiptir ve uzunlukları da 100 km yi geçebilir
Lös çökelleri
Fazla ince buzul çökeltileri ya da kaya unu, başlıca çıplak yüzeylerden rüzgârlarla alınıp esas alüvyon biriken alandan ötelere taşınır Rüzgârla taşınan lös çökelleri Çin'in bir takım bölgeleri ve ABD'nin ortabatısında görüldüğü gibi yüzlerce metre derinliğe sahip olabilir *
