Çağatay Türkçesi Tarihçesi

Çağatay hanlığı, Moğol hükümdarı Cengiz hanın oğullarından Çağatay’ın ismini alarak kurulan bir devlettirCengiz han ölmeden önce toprakları oğulları arasında paylaştırmış, Kaşgar civarı ile Maveünnehir’in büyük bölümünü Çağatay’a vermiştiBu devlet 12271370 arası bu topraklarda hüküm sürdü
Çağatay Han’ın 1241’de vefatından sonra Çağatay hanlığı Moğol devletiyle mücadeleye girişti Çağatay’ın torunlarını taht mücadelesi yüzünden Harzemşahlar Batı Afganistan ve Türkistanı da sınırlarına kattılar 1266’da tahta çıkan Mübarekşah İslam dinini kabul eden ilk Çağatay Hanı oldu Bundan önceki hanlar Şamanizm inancını benimsiyorlardı Çağatay hanlığının en parlak dönemi Kebek Han yönetiminde (13181326) yaşandı Kebek Han göçebe hayatı bırakıp Karesi’de saray yaptırıp yerleşmişti İlk Çağatay parası bu dönemde basıldı Bu yerleşme ile birlikte dil olarak Türkçe, din olarak da İslam benimsenmiştir Bu dönemde oluşan lehçenin adı Çağatay, Türk dili ve Türkî dil olarak ifade edilmiştir
Cengiz Han’ın oğulları tarafından kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altınordu devletlerinin merkezlerinde gelişen ve Timurlular devrinde zengin bir edebiyat vücuda getiren Orta Asya Edebî lehçesi olarak da belirlendiBu sahanın en büyük şairi Ali Şir Nevaî’de Türk dili tabirini kullandı Çağatayca tabirini Çağatay sahasının dışındakiler belirlemiştir
Çağatay kültürünü almış bugün Özbek Türkleri bu dili 20Yüzyılın ilk çeyreğine kadar yazı dili olarak Özbekçe adı ile devam ettirdiler Ancak Sovyet işgalinden sonra 1921 yılında mahalli ağızlardan biri yazı dili olarak kabul edildi ve Çağatay yazı dili olarak kullanılmaz oldu
Çağatay Türkçesi gelişimi üç devrede incelenir:
1Klâsik Öncesi Devir; Bu edebiyatın başlangıcı kabul edilen 15 Yüzyılın başından , Ali Şir Nevaî’nin ilk eserini verdiği 1465’e kadar olan devrenin adıdır Bu devirde Çağatay Türkçesi Fars dili ve edebiyatının tesirinde kaldı Bu devrin önemli sanatçıları 15 Yüzyılın ilk çeyreğinde yaşayan Yusuf Emirîdir Çağatay Türkçesinin gelişmesi ve olgunlaşmasında önemli bir yeri olan kişilik Atayî’dir Bu şahsiyet ise 15 Yüzyılın ilk yarısında faaliyet gösterirBu döneme damgasını vuran isimlerden biride Sekkakî’dirVe yine bu devirde Lütfî ,Gedaî,Yakinî,Ahmedî, gibi isimler mevcuttur
2Klâsik Devir;*14651600 yıllarında gelişen edebiyatın sanat ve milli ruhun zirvede işlendiği bir devirdirSanatçıları İran edebiyatına karşı Türkçe edebiyatını savunduO dönemde herkes eserlerini Türkçe olarak verdi Bu dönem Çağatay Türkçesinin altın devridir Bu devrin önemli şahsiyetleri Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevaî ve Babür Şahtır
Hüseyin Baykara’nın hükmdarlığı zamanında Herat , tam bir ilim ve kültür merkezi haline geldi Çağatay Türkçesinin bilim ve sanat dili haline gelmesinin sebebi Hüseyin Baykara’nın Türkçe yazı kullanılmasını emretmesinden kaynaklıdır
3Klâsik Devir Sonrası; 16 Yüzyıl ortaları 17 Yüzyıl sonudur Bu devrede Orta Asya Hanlıklarının siyasi varlıkları birer bire ortadan kalkar Buna bağlı olarak Çağatay Türkçesi eski zirvesini kaybeder Farsçayla ortak kullanılan dil bir süre sonra kullanıcısı iyice azalırBu dönemin önemli temsilcisi Ebulgazi Bahadır Handır Şecerei Türk adlı eseri Özbek Hanlarının, Şeçerei Terakime ise Türkmenlerin tarihini anlatır
4Son Devir;*1819 yüzyıl arasında olan dönemdir Bu devir gerileme ve çökme devridir Çağatay edebiyatı bu devirden sonra yerini Özbek edebiyatına bırakmıştır Dönemin şahsiyetleri Baha Rahim, Uveysî, Mukimî, Osman Hoca gibi isimlerdir
Kaynakça:
Çağatayca El Kitabı,