Çatılarına Göre Eylemler

Eylem Türleri, Eylemin görevleri, Eylemlerin özellikleri

Çatılarına Kadar Eylemler :

Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine tarafından gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir

Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine ast olarak oluşur

UYARI Çatı, sadece eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir Isim cümlelerinin çatısı olmazUYARI

Onda paranın yanına akılda vardı ( Ad cümlesi çatısı olmaz)

Karanlık çökmeden evine vardı (Eylem cümlesidir)

Çatı İki Bölümde İncelenir :

Nesne – Yüklem İlişkisi :

Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir :

Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, diğer varlıklar üstüne geçirebilen, nesne bölge eylemler geçişlidir

Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi

Belirtili Nesne

Ona doğum günü için yün kazak aldık

Belirtisiz Nesne

Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi? sorunlarına yanıt veren eylemlerdir

Misal : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı (Neyi paylaştı?)

Ahmet ’in en küçük kardeşini yolda gördüm (Kimi gördüm?)

Yemeğe tuzlu attım (Ne attım?)

UYARIGeçişli eylem, nesne alabilen eylemdir Lakin kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilirUYARI

Örnek :

Saatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni)
Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu (Neyi söylüyordu? Şarkıyı)

Daima okudum (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri)

Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir

Örnek : Bütün gün tembel hareketsiz oturduk (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz)

Yüklem

Yağmur bütün gece tekrar tekrar yağdı (Neyi yağdı? Nesne almaz)

Yüklem

Soğuktan hepimiz üşümüştük (Neyi üşümüştük? Nesne almaz)

Yüklem

UYARI Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterirUYARI

Bütün gün, çarşıda gezdik (geçişsiz)

Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler (geçişli)

Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme “t, r, dır eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir Örnek :

Geçişsiz Oldurgan

Uyu Uyut Çocuğu ben uyuttum

Belirtili Nesne

Yat yatır Çocuğu erkenden yatırdım

Belirtili Nesne

Gül güldür Çocuğu güldürdüm

Belirtili Nesne

Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme “t,r, dır eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir

Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır Misal :

Geçişli Ettirgen

Yıka Yıkat Arabayı yıkattım

Belirtili Nesne

İç İçir Çocuklara süt içirdim

Belirtisiz Nesne

Yaz Yazdır Askerdeki oğluna mektup yazdırdı

Belirtisiz Nesne

UYARIOldurgan eylemler,ettirgen eylem durumuna getirilebilir Ancak bu geçişli bir eylemin her tarafta geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirirUYARI

Geçişsiz Oldurgan Ettirgen

Öl(mek) öldür(mek) öldürt(mek)

Yat(mak) yatır(mak) yatırt(mak)

Geçişli bir eyleme birden fazla ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur

Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen

Kır(mak) kırdır(mak) kırdırt(mak)

Oku(mak) okut(mak) okuttur(mak)

Bir Takım eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir

Gelir getir (l sesi, t ’ye dönüşmüş)

Gitir götür (i sesi, ö ’ye dönüşmüş)

Özne – Yüklem İlişkisi :

Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir :

Etmen Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (reel özne varsa), o cümlenin eylemi etmen çatılıdır Örnek :

Ihtiyar adam bir hamlede mereni tırmandı

Reel Özne Faktör

Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü

Reel Özne Etmen

Vücudum, kaskatı olmuştu, kulaklarım duymuyordu

Reel Özne Etken Reel Özne Etmen

Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (hakiki öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “ıl, il, ul, ül, ın, in, ün, un eklerinden birini alması gerekir Örnek :

Buz olmasın diye yollara tuz döküldü (Döken kesin yok)

Imtihan sonuçları açıklandı (Ifade Eden kesin yok)

Anadolu ’nun ücra bir kasabasına atanmış (Atayan belirlenmiş yok)

Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar

Nesne alabilen bir eylem pasif yapıldığında nesne, güya özne görevi yapar Güya özne, yüklemde belirtilmiş eylemi yapan yok, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir Örnek : Belediye, kokmuş etleri yıkım etti (etken)

Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem

Kokmuş etler yıkım edildi (pasif)

Iddiaya Göre özne Yüklem

Ona yeni bir kazak ördüm (ben) (faktör)

Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne

Ona yeni bir kazak örüldü (pasif)

Iddiaya Göre Özne Yüklem

Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem faizsiz yapıldığında sözde özne de olmaz Misal : Akşama değin çarşıda gezildi (Gezen belirli yok, gezilen de değil)

Evde bir zaman oturuldu (Oturan emin yok, oturulan da yok)

Kimi durumlarda eylemi yapanın (reel özne) sonuna ya “kadar, nedeniyle, etkisiyle sözcükleri ya da “ca, ce, dan, den ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana kazanç Bu nesil eylemler dingin çatılıdır Örtülü özne, tümce içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar

Örnek :
Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı (Dingin)

Adam mahkemece suçlu bulundu (Pasif çatılı)

Güya Özne Zarf Tümleci

“ıl,il, ul, ül, ın, in, ün, un ekini alan her eylem edilgen olmaz Edilgenliği cümle içindeki başvuru formu belirler Misal :

Mahalleye yeni bir market açıldı (edilgen)

Sözde Özne

Ateşi zihin hasta açıldı (etken)

Hakiki Özne

Bayram nedeni ile derslik süslendi (edilgen)

Iddiaya Göre Özne

Düğüne gitmek için Ayşe süslendi (etmen)

Reel Özne

Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “n ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir

Misal :

Bayan, dizlerine vurarak dövündü

Gerçek Özne

( O ) Yorgunluğunu atmak için uygunca yıkandı

(Dar) Hakiki Özne

Zavallı kuş, son bir kere çırpındı

Gerçek Özne

UYARIn ekinin edilgenlik anlamı da kattığına uyarı edilmeli bu etkili edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını kavramak için cümleye bakılmalıdır UYARI

Üşümemek için battaniyeye sıkıca sarındı (dönüşlü çatılı)

Yerler tamamen silinmiş (pasif çatılı)

Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir Fazla az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir Örnek :

Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı (Dönüşlü – geçişli)

Ayşe küpeler, kolyeler takındı (Dönüşlü – geçişli)

Belirtisiz nesne

İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “ş ekinin getirilmesiyle yapılır

İşteş eylemler iki bambaşka anlamda kullanılır :

Misal :

Kadınlar cenazede ağlaşıyordu (Yas eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır)

Çocuklar bir zaman sessizce bekleştiler (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır)

Eylemin birdenbire fazla özne tarafından ortak yapılması anlamı :

Misal :

Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak (Buluşma eylemi iki taraflı yapılmıştır)

Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir)

UYARI “an, en ekiyle türeyen sıfateylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş vakit anlamı da taşıyabilirUYARI

Çocuk giden arabaya el salladı (şimdiki vakit)

Kaçan balık büyük olur (geçmiş vakit) *