Çocuklar ve ölüm

Biz büyükler her hengam evladımızın mevti anlaması için çok küçük olduğunu düşünürüz. Evladımızı daima vefat gerçeğine karşı muhafazaya çalışırız. Aslında evlatlar yetişkinlerde nazaran mevtin gerçekliğini çok daha güzel bir biçimde anlarlar. Yaş kümelerine nazaran vefat ve hayat hakkında farklı değerlendirmeleri vardır.

Evlatlara bu hususta yardım edebilmek ve onları anlayabilmek için biz yetişkinlerin bu bahisle kendimizin ilgilenmesi ve evlatların her yaş öbeğinde mevti değişik algıladıklarını bilmemiz gereklidir.

Birinci beş yaş periyodu

Evlatların vefat ile ilgili niyetleri çok erken periyotlarda başlar. Bu mülahazaların evladın gelişimine, toplumsallaşmasına ve dinsel hislerin gelişimi üzerinde çok büyük tesirleri vardır.

Birinci yaşlarda evlat canlı ve cansız kavramları hakkında haber sahibidir. Bitkilerin ve canlıların vefatını gözlemler, bunları uyku, ayrılma, alışılmışın bırakılması ( emzik gibi),ve mecburî muhtaçlık üzere kavramlarla birleştirmeye çalışır. Ünlü evlat gelişiminin pederi olan Jean Piaget evlatların ömür kavramları ile bağdaştırdıklarını anlamak için bir seri araştırmalar yapmıştır. Sonuçları dört evrede incelemiştir. Birinci evrede ( 3.yaş -6.yaş arası) tüm canlı olarak bedellendirilen vakalar bir biçimde etkin ve gerekli olan kavramlardır. Örneğin bir mum yandığı vakit ve ışık verdiği vakit canlıdır. 2. evrede ( 6.yaş-8.yaş) ömür ve canlılık yalnızca hareketler üzerinden tanımlanır. Örneğin deniz her devir dalgalı değildir, bu nedenle her vakit canlı değildir. Üçüncü periyotta (8.yaş-12.yaşarası) evlat resen harekete geçen canlı olarak kıymetlendirir. Dördüncü devirde ise evlat yalnızca bitkileri, hayvanları ve kişileri canlı olarak kıymetlendirir.

5 yaşın altındaki birçok evlat için irtihal sonsuzluk mealine gelmez. Mevti geri dönülen bir yolculuk yahut tekrar kalkılan bir uyku olarak değerlendirirler. Evlatlar için ana yahut pederin işe gitmesi de irtihal ile eşdeğer bir durum olabilir. Mevtin ve ayrılığın eşdeğerli olarak görülmesi birden fazla vakit dayanılamayacak acı ve üzüntü hislerine yol açar. Küçük evlatlar için irtihal değerli bir kimseden ayrılık olarak duygusal mealde hissedilir. Ebeveynleri tarafından terk edilmekten çok bir endişe duyarlar. Bu kaybetme korkusu 1.yaşta başlar ve 8.yaşa kadar devam eder. Aile içinde yahut muhitteki bir mevt hikayesinden sonra ana ve pederlerine şiddetli düşkünlük gösterirler ve yalnız kalmak istemezler. Başka kaldıklarında ailelerine bir şey olmasından korkarlar.

Bu yaş çocuklarda vakit kavramı çok sonludur. Mevtin sonsuz olduğunu kabullenemez ve muvakkat bir durum olarak kabul eder. Evlatlar dört yaşın başında aşağı yukarı irtihali algılamaya başlarlar.Ölümün farklı bir şey olduğunu çözerler lakin duygusal boyutu yoktur.Karınca yahut çekirge öldürmek, ölmüş oyunlarını oynamak bu yaş kümesinde sık görülür.

5 yaş sonrası periyot

Mevt hakkında gerçekçi algılama ilkokul çağı ile başlar. Bu gelişme çağında evlat irtihali hisleri ile bağdaştırmaya çalışır. Yani durumu hissedebilir ve yas hislerini paylaşabilir. Fakat buna karşın kendilerinin bundan etkilenmediklerini düşünür. Vefatın her yaşta olabileceği kavramı şimdi gelişmemiştir. Mevti kişileştirirler. Şeytan, melek figürleri üzere.Sosyal muhit ve diyaneti inanış da bu hususta tesirini gösterir.

5 yaşındaki bir evlat evvelce var olmadığını ve ileride de var olmayacağını kabullenemez. Bu yaş evlatlarında yalnızca ‘şimdi’ kavramı vardır.

6 yaşında evlatlar mevtten sonra neler olacağı ile ilgilenmeye başlarlar. Bir yandan vefat sonrası için kesin fikirleri vardır ( ölünce tabuta konulacak, meyyit nefes alamaz gibi). Fakat bu tasavvurlarla birlikte ziyade his bağdaştırması yoktur. Yaşlılık dışında kaza , hastalık üzere gayri vefat sebeplerinin varlığını kabul ederler ve bilirler. Bu küme evlatta öfke sonucu anne-babaya karşı yahut kardeşe karşı mevt isteklerini lisana getirirler.

Yedi yaşından itibaren hengam kavramı zenginleşir ve çeşitlilik gösterir. Hadiseler ve vukuatların devir ilşkisi daha yeterli algılanır. Irtihal ile ilgili kavramlar olan tabut, mezar, cenaze merasimi çok çokça ilgi çekmeye başlar. 8 yaşındaki evlatlar artık kendi dahil herkesin birgün öleceğini kabullenir.9 yaştan itibaren ise mevt doğal bir vukuat olarak kabullenir. Vefatın her canlı için makbul olduğunu kabul eder. Nabzın ve kalbin durduğunda ölürsün! üzere saptamalarda bulunurlar.

Sosyoekonomik akımdan orta ve alt tabakaya ilişkin çocuklarda irtihal anlayışı farklıdır.Onlar mevti şiddetin, kazanın ve intiharın sonucu olarak algılarlar.

Ergenlikte irtihal anlayışı

Duygusal iç ayarlar benlik yapısı ve ruhsal yapı ile her ergende farklılık gösterir.Kendi kimliğini arama eforları ömrün manası ve sonsuzluk kavramlarını sorgular. Benlik bulma yeni kimlik bulma dertleri birçok hengam endişe ve güvensizlik ile temaslıdır.

Bu hisler hormonal –fiziksel gelişim ve artan cinsellik ile birlikte şiddetlenir. Bunun sonucu olarak intihar fantezileri ortaya çıkar.

Ölümcül marazı olan evlatlar ve gençlerin sağlıklı olan yaşıtlarına nazaran daha farklı bir vefat anlayışı vardır. Ergenler umumide irtihal üzerine konuşmaktan hoşlanmazlar.

Çocuklarda ve ergenlerde yas tutma

Yetişkinler kadar evlat v e ergenler için ölen şahısların gerisinden yas tutma süreci, ruhsal açıdan en güç işlevdir. Yas tutma doğuştan var olan ve ruh ve vücudun ayrılma ve kayba karşı verdiği bir karşılıktır. Yas tutma yalnızca vefatla bağlantılı değildir. Neredeyse her gün bir şeylerle vedalaşmamız gerekir. Örneğin, ana sütü emen bir evladın sütten kesilmesi, mektebin bitirilmesi, işyerinin değiştirilmesi, taşınma, gençlikten yaşlılığa geçiş yahut erişkin evlatların konutu terk etmesi üzere. Tüm bu hadiseler sindirilmesi ve kabullenilmesi gerekmektedir. Bu da lakin yas tutarak gerçekleşebilmektedir.

Yas tutma formları kimselere nazaran çeşitlilik gösterir. Bağırma, çağırma, inleme, şiddet ,hırçınlık, suçluluk hisleri, inat ve umutsuzluk formunda ortaya çıkar.Burada kıymetli olan bu hisleri farkında olarak yaşamaktır. Yas devrinde vücudumuzda kimi reaksiyonlar gösterir. Vücut ağrıları, baş ağrıları, yorgunluk, iştahsızlık ve uyku bozuklukları bu sürece eşlik edebilir.

Yas sürecinde evlatları daha çetin periyotlar bekler: Sözel olarak hislerini bildirme ve biliçsel olarak irtihali meale yetileri azdır. Evlatlar birebir anda hem sevdikleri kişisi kaybederler, hemde uzun vadeli ailelerinin ilgisinden mahrum kalırlar. Çok az ana ve peder yas periyodunda evlatlarının kaygılarına, sorularına ve suçluluk hislerine karşılık verebilirler. Meğer ki yas periyodunda evlatlar çok ziyade ilgiye gereksinim duyarlar. Böylelikle ömürlerinin bir devrinde bu yas deneyimini tekrar uygulayabilirler.

Evlatlarla ölen kişinin irtihal nedeni hakkında açıkça konuşmak çok kıymetlidir. Buyaparken irtihal nedeninin evladın davranışalrıyla hiçbir irtibatı olmadığını her vakit vurgulamak gerekir.

Hangi durumlarda destek alınmalıdır

*Anne yahut pederini kaybeden evlat 4 yaşından küçük ise,

*Taşınma kelam konusu ise,

*Maddi düşünce var ise,

*Ani ve beklenmeyen ölümlerde ,

*6 aydan uzun süren hastalık devri sonrası ölümlerde,

*Doğum esnasında anasını kaybeden yahut rahim, göğüs kanseri sonrası gerçekleşen ölümlerde mahsusen kız evlatları,

* Ergenlikte pederini kaybeden erkek evlatları,

Kardeşlerini kaybettiklerinde evlatlar çok etkilenir. Zira ebeveynler kendi yas periyodunda olduğundan öbür evlatlarına gereken ilgiliyi gösteremezler.

Bir kişi öldüğünde evlat etrafındakilerle evlat etrafındakilerle acısını ve yasını paylaşabilmelidir. Bu durumda evlatları izole etmektense onlarla muhabere kurmak gereklidir.Kendilerini daha inançlı hissederler. Bu yas periyodunun sonuçları gelecekteki kuracakları münasebetlerde olumlu yahut olumsuz olarak ortaya çıkabilmektedir.