Coğrafi Terimler

coğrafi terimler sözlüğü
coğrafya sözlüğü
coğrafya ile ilgili terimler
coğrafik terimler



COĞRAFYA TERİMLER SÖZLÜĞÜ

A

Açık Havza : Sularını denize ulaştırabilen havzalara açık havza denir

Açılı Hız : Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda oluşturduğu dönüş açısıdır Dünya, ekseni çevresindeki hareketi esnasında 4 dakikada 1 derecelik, 1 saatte 15 derecelik, 24 saatte 360 derecelik dönüş yapar Açısal sürat, dünya üzerindeki her noktada aynıdır

Ağıl : Hayvanların barındığı, çevresi taş veya ahşap ile taraflı yerlere ahır adı verilmektedir Ağıllar zamanla nüfusun artmasına emrindeki olarak aralıksız yerleşme haline gelebilir Sürü sahipleri tarafından kurulan ağıllar kış mevsiminde hayvanların korunması amacıyla kullanılır

Akarsu Akımı (Debisi) : Akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarına (m3) cereyan veya akım denir

Çay Rejimi : Akarsuyun akımının yıl içerisinde gösterdiği değişmelere rejim veya cereyan düzeni denir

Alizeler : 30° enlemlerinden (DYB) Ekvator ’a (TAB) doğru esen rüzgarlardır Dünya ’nın ekseni çevresindeki hareketi nedeniyle sapmaya uğrayarak, Kuzey Yarım Küre ’de kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre ’de güneydoğudan eserler En düzenli ve kesintisiz esen rüzgarlardır Okyanus akıntılarının yönlerini düzenlerler Ilk Olarak kuru olan bu rüzgarlar, deniz üzerinden aldıkları nemi Ekvator çevresine yağış olarak bırakırlar

Altimetre : Madeni barometrelerin bir çeşididir Yükseldikçe basıncın azalması kuralına dayanılarak, yüksekliklerin ölçülmesi nedeniyle yapılmıştır

Andezit : Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır Ankara taşı da denir Dağıldığında killi topraklar oluşur

Aneroid Basınç Ölçer : Madeni barometredir Cıvalı barometrelerin başvuru formu alanının sınırlı olması ve nakliye zorluğu nedeniyle geliştirilmiştir

Aphel : Bakınız : Günöte

Araziden Kullanma Haritaları : Bir bölgede arazinin nasıl kullanıldığını bildiren haritalardır Bu haritalar yardımıyla ekilidikili alanların, çayır ve çayır alanlarının, orman alanlarının, bölünüşü ile kayalık, bataklık gibi kullanılmayan alanlar hakkında data edinilir Tarımın türü ve tarım ürünleri de bu haritalarda gösterilir

Artezyen : Basınçlı yeraltı sularıdır İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli katman içinde yer alan sulardır Tekne biçimli ovalar ve vadi tabanlarında bu cins sular bulunmaktadır

Atmosfer : Dünya ’yı çepeçevre saran gaz örtüsüne atmosfer denir Atmosferin daha alçak sınırı, kara ve deniz yüzeyleriyle çakışır Üstteki sınırını ise yerçekiminin etkisi belirler Ekvator ’dan kutuplara doğru yerçekimi arttığı için atmosferin şekli Dünya ’nın şekli gibi küreseldir

Atmosfer Basıncı : Atmosferi oluşturan gazların muhakkak bir ağırlığı vardır Gazların yeryüzündeki cisimler üzerine uyguladığı basınca atmosfer basıncı denir

Aysberg (Buz dağı) : Buzullardan kopup, denize dek ulaşan kalın buzul parçaları deniz içinde ilerlemeye devam eder Buzun yoğunluğu, deniz suyunun yoğunluğundan eksik olduğu için su tarafından kaldırılır Yüzlerce metre kalınlıkta ve kilometrelerce uzunluktaki bu buz dağlarına aysberg denir

B

Bağıl Nem : Hava her zaman taşıyabileceği kadar nem yüklenmez Çoğunlukla havadaki su buharı miktarıyla doyma miktarı aralarında bir ayrım bulunur Bu farka doyma açığı (nem açığı) denir
Belli sıcaklıkta 1m3 havanın neme doyma oranına ise bağıl nem denir

Bankiz : Yelken Direği çevresindeki denizlerde, suyun donması ile oluşan buz kütleleridir

Yazıcı Barometre : Basıncı aralıksız kaydeden ve printer ucu bulunan bir cins madeni barometredir

Basınç : Yüksek basınç alanlarında alçalıcı hava hareketi buharlaşmayı engeller Çünkü alçalan havanın yoğunluğunun artması su buharının yükselmesini önler Hain basınç alanlarında ise yükselen havanın yoğunluğu daha eksik olacağı için buharlaşma daha kolaydır

Bazalt : Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır Mineralleri ince taneli olduğu için ama mikroskopla görülebilir Bazalt demir içerir böylece ağır bir taştır

Birinci Vakit (Paleozoik) : Günümüzden yaklaşık 225 milyon sene önce sona erdiği varsayılan jeolojik zamandır Birinci zamanın takriben 375 milyon sene sürdüğü varsayım edilmektedir
Zamanın önemli olayları : Kaledonya ve Hersinya kıvrımlarının oluşumu Özellikle karbon devrinde kömür yataklarının oluşumu Birincil kara bitkilerinin ortaya çıkışı Balığa aynı ilk organizmaların ortaya çıkışı Birinci zamanı karakterize eden canlılar graptolith ve trilobittir

Boğaz: Bakınız : Yarma vadi

Bora : Yugoslavya ’nın iç kesimlerinden Adriyatik Denizi kıyılarına esen soğuk rüzgarlardır

Meridyen : Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın açılış meridyenine olan uzaklığının açılı değeridir
Q açısı, D noktasının başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değeridir ve D noktasının boylam derecesini verir
Misal : D noktasına ait Q açısının değeri 30 derece ise,
D noktasının meridyen derecesi 30° dir

Boyun : Birbirine zıt yönde açılmış iki akarsu vadisinin en yüksek, iki irtifa arasındaki alanın en hain yerine boyun denir Buralara bel veya geçit de denir

Bozkır : İlkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığı ile sararan kısa boylu otlardır Bunlara step ya da bozkır denir

Uçup Gitme : Atmosferdeki nemin kaynağı yeryüzündeki su kütleleridir Sıcaklık arttıkça, havadaki nem açığı arttıkça, su yüzeyi genişledikçe, rüzgar estikçe, basınç azaldıkça, buharlaşma artar

Buz Dağı : Bakınız : Aysberg

Buzul Gölleri : Buzullaşma döneminde buzulların aşındırmasıyla oluşan çanaklardaki göllerdir

C

Coğrafi Bölge : Taşıdığı belirli Coğrafi özellikleri ile çevresinden ayrılan, kendi içinde benzerlik gösteren en geniş coğrafi birimdir Coğrafi bölgelerin sınırları belirlenirken doğal şartlar, sosyal ve idareli özellikler temel alınır

Coğrafi Bölüm : Bir coğrafi alan içinde doğal koşullar, sosyal ve hesaplı özellikler bakımından çeşitlilik gösteren küçük birimlerdir

Coğrafi Konum : Yeryüzündeki herhangi bir alanın bulunduğu yere, o alanın coğrafi konumu denir Coğrafi konum, matematik konum ve özel konum olarak iki şekilde ifade edilir

Cıvalı Basınç Ölçer : Üstü açık bir kaba daldırılmış, yukarı ucu kapalı bir cam borudur Hava basıncı, boruyu dolduran cıva sütununu dengede tutar Hava basıncı azalıp çoğaldıkça cıva sütunu da alçalıp yükselir Cıvalı basınç ölçer camdan yapıldığı ve defalarca düz durması gerektiği için her zaman kullanımı basit değildir

Ç

Çakıltaşı (Konglomera) : Başlıca yuvarlak akarsu çakıllarının doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşur

Çakmaktaşı (Silex) : Denizlerde eriyik halde yer alan silisyum dioksitin (SİO2) çökelmesi ile oluşan taştır Kahverengi, gri, beyaz, siyah renkleri bulunur Fazla sert olması ve düzgün yüzeyler halinde kırılması nedeniyle ilkel halk müziği kadar cihaz yapımında kullanılmıştır

Çekirdek : Dünya'nın aşırılık ve siklet bakımından en ağır elementlerin bulunduğu bölümüdür Dünya ’nın en iç bölümünü yaratıcı çekirdeğin, 51202890 km ’ler arasındaki kısmına dış çekirdek, 63715150 km ’ler arasındaki kısmına iç çekirdek denir İç çekirdekte yer alan demirnikel karışımı çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisiyle kristal haldedir Dış çekirdekte ise bu karışım ergimiş haldedir

Çiy : Havanın açık ve sakin olduğu gecelerde, havadaki su buharının soğuk cisimler üstünde su damlacıkları şeklinde yoğunlaşmasıdır İlkbahar ve yaz aylarında görülür

Çizgi (grafik) Ölçek : Haritalardaki küçültme oranını çizgi grafiği üzerinde belirten ölçek türüdür Kesir ölçeğe göre düzenlenir ve santimetre (cm)'nin üstündeki bütün uzunluk birimleri kullanılır

Çizgisel Sürat : Dairesel hareket yapan Yerküre üzerindeki bir noktanın birim zamanda mil üzerindeki yer değişiklik hızıdır Çizgisel sürat, dünyanın küreselliği sebebiyle Ekvator'da en fazladır, kutuplara içten azalır

Çökme Dolini : Yeraltında yer alan mağara sistemlerinin tavanlarının incelerek çökmesi ile oluşan karstik şekillerdir Çökme dolinleri, derinliklerinin fazla oluşu, yamaçlarının eğimli oluşu ve tabanlarındaki iri bloklar halinde maddeler bulunması nedeniyle erime dolinlerinden zahmetsizce ayırtedilirler

D

Dağ Oluşumu : Bakınız : Orojenez

Dalgalar : Dalgalar, deniz ve göllerdeki kuzey sularının periyodik salınımlarıdır Dalga oluşumunun temel nedeni rüzgarlardır Deniz yüzeyini yalayarak esen rüzgarlar, sürtme nedeniyle sakin sulara hareket kazandırır Deniz yüzeyi pürüzlenir ve sürekli biçim değiştirir Deniz yüzeyinin salınım hareketine dalgalanma deniz yüzeyinde beliren pürüze dalga denir Rüzgarlar haricen depremler, volkanik hareketler ve deniz aşağı çökmelerde dalgaları oluşturur Bu nesil dalgalara tsunami denir

Dam : Köy ailelerinin geçici bir zaman için yararlandıkları yerleşme biçimidir Bölge köy yerleşmelerinde bir kısım aileler, birkaç aylık süre için köylerinden ayrılarak, kendi bahçe, tarla ve otlaklarındaki damlarda oturduktan sonradan, yeniden köylerine dönerler

Akış : Bakınız : Nehir Akımı

Delta : Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır Deltalar, taban seviyesi ovalarının bir çeşididir Onlardan ayrılan yönü biriktirmenin deniz içinde olmasıdır

Deniz : Okyanusların kıta içlerine doğru uzanan kollarına deniz denir Denizler okyanuslarla bağlantılarına tarafından ikiye ayrılır

Denizlerin Ortalama Derinliği : Denizlerin sıradan derinliği 4000 m dir Dünya ’nın en derin yeri olan Mariana Çukuru deniz seviyesinden 11035 m derinliktedir

Yer Sarsıntısı : Yerkabuğunun derinliklerinde doğal nedenlerle oluşan salınım ve titreşim hareketleridir

Derin Deniz Çukurları : Sima üzerinde hareket eden kıtaların, birbirine çarptıkları yerlerde bulunur Yeryüzünün en gizli bölümüdür

Derin Deniz Platformu : Kıta yamaçları ile çevrelenmiş, sıradan derinliği 6000 m olan yeryüzünün en geniş bölümüdür

Diyorit : Birbirinden gözle zahmetsizce ayrılabilen açık ve koyu renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir taştır Kocaman taneli olanları, ince tanelilere göre daha kolay dağılır

Dolin : Kireç Taşı platolar üstünde görülen, oval şekilli erime çukurluklarıdır Genellikle derinlikleri az, genişlikleri fazladır Türkiye ’de bilhassa Toroslar ’da dolinler yaygın olarak görülür Irk arasında kokurdan, koyak, tava gibi adlar verilir Dolinler oluşum şekillerine kadar iki gruba ayrılır :

Don Olayı : Havanın açık ve sakin olduğu kış gecelerinde fazla ısınma sebebiyle toprak donar Don olayı tarımsal üretime büyük ölçüde zarar verir Karasal bölgelerde don olayı sık görülür

Dördüncü Zaman (Kuaterner) : Günümüzden 2 milyon sene önce başladığı ve hala sürdüğü varsayılan jeolojik zamandır Zamanın önemli olayları :İklimde büyük değişikliklerin ve dört buzul döneminin (Günz, Mindel, Riss, Würm) yaşanması İnsanın ortaya çıkışıDördüncü zamanı karakterize eden canlılar mamut ve insandır

Duvar ve Atlas Haritaları : Eğitim ve öğretim amacına karşın haritalardır Ölçekleri 1 1100000'dan daha küçüktür Dünya'nın tümünü, kıtaları ya da ülkeleri gösterirler

Düden : Kalkerli arazide erime ile oluşan daire biçimli kapalı çukurluklara düden denir Düdenler yer altı sularını birbirine bağlayan kanallardır Düdenlere halk müziği arasında su meydana çıkan, su batan gibi adlar da verilir

Dünya : Güneş Sistemi'nin 9 gezegeninden biridir ve Güneş'e olan uzaklığı bakımından 3 Sırada bulunur

Dünyanın Takvim Hareketi : Dünya ekseni çevresinde hareket ederken bununla birlikte saat ibresinin tersi yönde, Güneş'in çevresinde de döner Bu hareketini elips bir yörüngede 365 gün 6 saatte tamamlar Buna 1 Güneş yılı denir Dünya'nın yıllık hareketi esnasında, Güneş'in çevresinde çizdiği yörünge düzlemine ekliptik denir Yörünge şeklinin elips olması sebebiyle Dünya takvim hareket esnasında Günöte Günberi konumuna kazanç

E

Ekliptik: Dünya'nın yörüngesinden geçtiği varsayılan düzleme Ekliptik veya Yörünge Düzlemi denir

Ekonomi Haritaları : Dünya'nın bütününün veya bir bölümünün ekonomik özelliklerini bildiren haritalardır Bu haritalar yardımıyla endüstri kuruluşlarının türü, sayısı, dağılışı, çalışanların sayısı hakkında bilgi edinilir

Eksosfer (Jeokronyum) : Atmosferin en üst tabakasıdır

Enlem : Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç paraleli olan Ekvator'a uzaklığının açılı değeridir Q açısı, D noktasının Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değeridir ve D noktasının enlem derecesini verir Örnek :
Q açısının değeri 45 ise, D noktasının enlem derecesi 45° dir

Epirojenez : Karaların toptan alçalması veya yükselmesi olayına epirojenez denir

Erozyon : Toprak örtüsünün, akarsuların, rüzgarların ve buzulların etkisiyle süpürülmesine erozyon denir

Erime Dolini : Kireç Taşı yüzeyler üstünde, yağış sularının eritmesiyle oluşan karstik şekildir Erime dolinlerinin tabanında yüzey sularının derine içten sozdığı çatlak ve delikler bulunur Dolin tabanlarında erimeden geriye doğru kalan killi materyalin birikmesiyle oluşan terra rossa toprakları bulunur

Eş Aralık : Bakınız : İzohips Aralığı

Benzer derinlik eğrisi : Bakınız : İzohips Eğrisi

Benzeşen yükselti Eğrisi : Bakınız : İzohips Eğrisi

Etezien : Balkan Yarımadası ’ndan Kuzey Ege kıyılarına dürüst esen soğuk rüzgarlardır

F

Falez (Yalıyar) : Dalgalar aşındırma yaparken önce çarptıkları kıyı boyunca bir çentik açar Buna dalga oyuğu denir Dalga oyukları derinleştikçe üzerindeki kütleler kopar ve düşer Böylece kıyı baştan başa diklikler oluşur Bu dikliklere falez ya da yalıyar adı verilir Türkiye ’de, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında hoş falez örnekleri görülmektedir

Fay : Yerkabuğu hareketleri esnasında şiddetli alt basınç ve gerilme kuvvetleriyle blokların birbirine kadar yer değiştirmesine fay denir

Fay açısı : Düşey düzlem ile fay düzlemin yaptığı açıya fay açısı denir

Fay aynası : Fay oluşumu esnasında yükselen ve alçalan blok arasındaki yüzey kayma ve sürtme nedeniyle çizilir, cilalanır Parlak görünen bu yüzeye fay aynası denir

Filat : Kiltaşının (şist) yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur

Fiziki Haritalar : Yeryüzünün kabartı ve çukurluklarını gösteren orta ya da büyük ölçekli haritalardır Maddesel haritalar hazırlanırken benzeyen yükselti ve benzer derinlik eğrileri geniş aralıklarla geçirilir Bu aralıklar değişik renklerle boyanır Yükseltiler çoğunlukla yeşil, sarı ve kahverenginin değişik tonları ile, derinlikler ise açıktan koyuya mavi rengin tonları ile gösterilir

Eski Kalıntı : Jeolojik devirler baştan başa yaşayan canlıların taşlamış kalıntılarına eski kalıntı denir

G

Galeri Ormanları : Savanlardaki, küçük çay boylarında görülen, genelde 50100 m genişliğinde, bir nehir ağı biçiminde uzanan ve aralıksız yeşil kalabilen nemli ormanlardır Galeri ormanları olarak adlandırılmalarının nedeni, ağaçların, akarsuyun üstünü bir galeri biçiminde kapatmasıdır

Gayzer : Volkanik yörelerde yeraltındaki sıcak suyun açıklanmış aralıklarla fışkırması ile oluşan kaynaklardır

Gel – Git : Ay ’ın ve Güneş ’in çekim gücünün etkisiyle Dünya ’daki su kütlelerinin alçalması ve yükselmesi olayıdır Ancak Ay, Dünya ’ya en yakın gök cismi olduğundan gel git olayında daha etkilidir Bir yerdeki gelgit, gün içinde 2 kabartı 2 çekilme biçiminde 6 saatte bir gerçekleşir Bu seviye değişmelerinde her gün bir önceki güne tarafından 50 dakikalık bir gecikme olur Çünkü ay, Dünya ’nın çevresindeki dönüşünü 24 saat 50 dakikada tamamlamaktadır

Gnays : Granitin yüksek sıcaklık ve basınç aşağıda değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur

Göçler : Nüfusun geçici veya durmadan yer değiştirmesidir Göçler, seri nüfus artışının doğal bir sonucudur Bir bölgedeki nüfusun, artmasında veya azalmasında göçlerin büyük etkisi vardır

Göl : Karalar üzerindeki çukur alanlarda birikmiş ve belirtilen bir akıntısı olmayan sakin su kütlelerine göl denir Göller bir bir bulundukları gibi bağlı yana birdenbire artı da bulunabilirler Göllerin emrindeki yanlamasına bulundukları bölgelere göller yöresi denir

Grafik Ölçek : Bakınız : Çizgi ölçek

Granit : İç püskürük bir taştır Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir Taneli olması sebebiyle mineralleri zahmetsizce görülür Çatlağı çok olan granit zahmetsizce dağılır, oluşan kuma arena denir

Günberi (Perihel) : Dünya'nın, Güneş'e en fazla yaklaşıp, yörüngede en hızlı döndüğü gündür Dünya Günberi konumuna 3 Ocak'ta kazanç

Günöte (Aphel) : Dünya'nın, Güneş'ten en fazla uzaklaştığı, yörüngede en yavaş döndüğü gündür Dünya Günöte konumuna 4 Temmuz'da gelir



H

Harita : Dünya'nın bütününün ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belirli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmış şekline harita denir
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için;
Kuşbakışı görünüme tarafından çizilmesi,
Arazi üzerindeki uzunlukların belirli bir oranda küçültülmesi gerekir

Harita Anahtarı (Lejant) : Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür Her haritanın kullanım amacına kadar bambaşka işaretler kullanılır

Harita Ölçeği : Harita üstünde belirli iki nokta arasındaki uzunluğun, yeryüzündeki aynı noktalar arasındaki uzunluğa oranıdır
Öteki bir deyişle, gerçek uzunlukları harita üstüne aktarırken kullanılan değerini düşürme oranıdır
Örneğin : Boğaz Köprüsü'nün gerçekten 1074 m olan iki ayağı arası mesafe, ölçeği bilinmez bir haritada yaklaşık 05 cm gösterilmiştir Haritanın ölçeğini bulmak için harita üzerindeki uzunluğu hakiki uzunluğa oranlarız
Buna tarafından haritanın ölçeği yaklaşık 1200000'dir

Heyelan : Toprağın, taşların ve tabakaların bulundukları yerlerden aşağılara doğru kayması ya da düşmesine toprak kayması ve göçmesi denir Ülkemizde bu olayların tümüne birdenbire heyelan adı verilir Yerçekimi, yamaç zemin yapısı, eğim ve yağış koşulları heyelana neden olan etmenlerdir

Hidrografya Haritaları : Bir bölgenin su potansiyeli (akarsular, göller, yeraltı suları, kaynaklar) hakkında bilgi veren haritalardır Bu haritalar yardımıyla akarsuların drenaj tipi, eğilim miktarı, kanallar, göl sularının özellikleri, yeraltı sularının türü, kaynakların türü sayısı ve verimlilik derecesi hakkında data edinilir

Hipsografik Eğri : Yeryüzünün doruk ve derinlik basamaklarını gösteren eğridir *