DaĞ HastaliĞi

DaĞ HastaliĞi Akut Dağ Hastalığı ( ADH ) ( Acute Mountain SicknessAMS ) 2500 metrenin üstünde, kişinin hipoksikhipobarik (eksik oksijenli düşük hava basınçlı) ortama yeterli toleransı gösterememesi sonucu ortaya çıkan belirtiler bütünüdür 18502750 metre aralarında görülme sıklığı % 20, 3000 metre üzerinde % 40 civarındadır Cümbür Cemaat bu hastalığa yakalanabilir Daha önce karşılaşmamış olmanız bir sonraki çıkışta olmayacağınız anlamına gelmez ADH, çıkış hızına, ulaşılan yüksekliğe, uyunulan yüksekliğe ve bireysel uyarlama yeteneğine tabi olarak ortaya çıkar ADH olduğunuzu nasıl anlayacaksınız ?… Genel Olarak aklimatize olmadan, seri ve fazla eforlu çıkışlar sonrası, genelde 2500 metrenin üstünde ortaya çıkar Mutlaka baş ağrısının olması gerekir Buna ilave olarak da bulantıkusma, yorgunlukkuvvetsizlik, baş dönmesitembellik hissi, uyuma güçlüğü gibi belirtilerden minimum birisi daha varsa buna Akut Dağ Hastalığı denir Ciddi ADH durumunda jurnal aktiviteler sırasında hatta dinlenme periyodunda bile nefes nefese soluma (kısa ve yüzeyel solumadispne) ve dengesizlik de görülebilir Ama unutmayın, her baş ağrısı ADH çağrıda bulunmak değildir Yetersiz sıvıya (dehidratasyon) yan olarak da baş ağrısı olabilir Bunu ayrım yapmak için hemencecik 1 lt istikrarsız ve bir ağrı kesici alınır Kısa zamanda sızı geçerse (½1 saat) ADH değildir ADH, genel olarak çıkışı takiben 610 saat sonra başlar (1 saatte de, 2448 saat sonra da daha eksik sıklıkla edinmek kaydıyla başlayabilir) Kendi kendini sınırlayandurduran bir hastalıktır Yani dikkatli bir çareprogram ile 23 gün içinde düzelir (birey aklimatize olunca) ADH tanısı konduktan sonra ne yapılmalıdır ? 1Daha pozitif yükseğe çıkmayın En kayda değer uyulacak kural budur (altın kural) Hele belirtiler sürerken katiyen tırmanmayın Çünkü ADH, YİBÖ nin daha hafif formudur Bu şekilde devam ettiğiniz taktirde belirtiler artan bir şekilde kötüleşecektir Bu da beyin ödeminin oluşması ve yaşamınızın tehlikeye girmesi anlamına gelir 2Benzer yükseklikte dinlenin Bol sıvı alın Baş ağrısı için sızı kesiciler (Vermidon, Novaljin, Parasetamol vb), bulantıkusma için ilaçlar (Metpamid tb, Emedur tb vb günde 34 kere Keza ampul formları da vardır) alın Bu nesil ilaçlar, eğer rahatsızlık ilerlerse belirtileri örtmeyeceği için güvenle kullanılabilir (Rahatsızlık ilerler ve herhangi bir ilaç sayesinde bu gizlenirse ansızın çok önemli durumlarla karşılaşılabilir) 3İniş her lahza yapılabilir 300500 metrelik bir zirve kaybı belirtilerde inanılmaz bir hızla düzelme sağlar 4Hafif biçiminde belirtilerde düzelme olmazsa (takriben 612 saatte), veya daha önemli ADH belirtilerinin varlığında, yukarıdaki önlemlere ilave olarak asetazolamid (DiazomidDiamox tb, 250 mg lık formda) isimli ilacı kullanabilirsiniz Bu solunumu uyaran bir ilaçtır ve böbreklerden de bikarbonat (HCO3) atılımını artırır Bu şekilde vücuda giren O2 miktarı artar (solunumun uyarılmasıyla) Asetazolamid’e aklimatizasyon sürecini çabuklaştıran ilaç da denir Sabah 125 mg, akşam 125 mg almak yeterlidir 612 saat içinde iyileşme gerçekleşmelidir Başladıktan 23 gün sonradan kesilir (aklimatizasyon tamamlanınca) Bu ilacın allerjik reaksiyonlar, ağız civarı ile el ve ayaklarda karıncalanma gibi emrindeki etkileri olabilir Hap kesildiği zaman bu yan etkiler de süratle kaybolur ADH varlığında Diazomid veya Diamox alarak çıkışa sürdürmek hatadır veya hastalığın geçeceğini umarak, hap kullanmadan çıkışa sürdürmek hatadır Çünkü rahatlıkla beyin ödemi gelişebilir ve hayatı tehdit edebilir 5Varsa O2 göstermek çok faydalıdır Ancak çok yüksek irtifa dağcılığı yapmıyorsanız çoğunlukla bulunmaz Varsa 12 saat, dakikada 24 litre biçiminde belirlemek yeterli olacaktır ADH için olmazsa olmaz değildir Burada yeri gelmişken Diazomid kullanımından biraz bahsetmekte avantaj var Tedavi amacı açık havada fazla nadir durumlarda çıkış öncesi profilaksi (problem olmadan önlemeye karşın olarak kullanmak) amacıyla kullanılır Bunlar: 1Daha önceki çıkışlarda ADH’ya yakalanılmışsa, 2Kısa zamanda çabucak yükselinecekse, 3Engebeli, hızlı, çok yüklü tırmanış yapılacaksa, 4Bir günde en düşük 1000 metre yükselip uyunacaksa Bu amaçlar için başvuru şekli şöyledir: Tırmanıştan 1 gün önce sabahtan ve akşam 125 mg alınır Tırmanış başladıktan sonra 23 gün devam edilir ve bırakılır (aklimatizasyon tamamlandığı zamandır) Yakınmalar geçtikten sonra, genel aklimatizasyon kuralları doğrultusunda çıkış sürdürülmelidir Bazı kaynaklarda 250 mg sabah, 250 mg akşam kullanılması (tedavi ya da profilaksi nedeniyle) önerilmektedir Ama iki doz arasında etki açısından anlamlı fark yoktur Aksine daha yüksek doz kullanıldığı süre tabi etkilerinin görülme oranı artmaktadır Kısaca toparlarsak, YİH grubundaki bütün hastalıklarda olduğu gibi ADH da hipoksikhipobarik ortam sebebiyle vücuda giren O2 miktarındaki azalmaya yan olarak gelişir Cümbür Cemaat tekrar tekrar yakalanabilir Daha önce hiç yakalanmamış edinmek, olmayacak anlamına gelmez Mutlak genel kurallara alıntı yapmak gerekir Yüksekteki her hastalığı huysuz ispatlanana kadar YİH olarak kabul edin ADH yakınmaları varken katiyen tırmanmayın Tedaviye rağmen kötüleşiyorsanız vakit yitirmeden süratle inin Asla ADH lı birini yalnız bırakmayın Yüksek Doruk Beyin Ödemi (YİBÖ) ( High Altitude Cerebral Edema HACE ) id ADH’nın son safhasıdır Burada da sorumlu vücuttaki O2 miktarının beceriksiz olmasıdır Daha önce bahsedilen mekanizmalarla beyin dokusunda sıvı toplanmasına (beyin ödemi) ve oluşan belirtilerin tümüne birdenbire YİBÖ denir ADH belirtilerine ilave olarak ataksi (dengesizlik, yürüme bozukluğu), oryantasyon bozukluğu (kişinin bulunulan yerin neresi olduğu, zamanın ne olduğu, kişilerin kim olduğu konusunda gerçekleri bütün bilememesi durumudur), düşünce bozukluğu, halüsinasyonlar (olmayan şeylerin görülmesi), fazla dermansızlık, konuşma bozukluğu, görme bozuklukları (çift görme, bulanık görme vb), geçici felçler ya da his kusurları görülebilir YİBÖ genellikle yüksek irtifada, 1 hafta ya da daha artı kalınması sonrası ortaya çıkar Tedavi edilmemesi ölümle sonuçlanabilir 3500 metrenin altında böylece görülmez ADH belirtileri olmadan YİBÖ olmaz (fazla ekstrem durumlar hariç) Teşhis için üç şey önemlidir: 1ADH belirtileri 2Ataksi (dengesizlik, yürüme bozukluğu) 3Bilinç problemleri Şüphelendiğiniz an yapılacak yürüme testi sizi YİBÖ’ye karşı uyanık miktar Bir ayağın topuğu diğerinin parmak ucuna değecek şekilde yapılan yürüyüş düz bir çizgi üstünde olmalıdır Ağır sırt çantası ve büyük dağ ayakkabıları ile bile, normalde sorunsuz yürünür Öbür derecelerdeki bilinç bulanıklığı olmadan da YİBÖ tanısı konur ADH belirtileri + Ataksi YİBÖ’dür ( Mutlaka bilinç bulanıklığı olmasını beklemeyin) Tedavi: Burada seri yol almak fazla önemli, hayatı tehlikeye sokabilecek durumların önlenmesi açısından fazla önemlidir Yapılması gereken şey, gecikmeden, iyileşirim umuduna kapılıp beklemeden en kısa zamanda İNMEK’tir Sabahı beklemek ölümle sonuçlanabilir Mutlaka takviye edecek birileri ile inmek gereklidir Peki ne kadar inilecek ? Bunun yanıtı çok net: Yakınmanız olmadan uyandığınız ya da uyuduğunuz son yüksekliğe kadar Bunu hatırlamıyorsanız, en azından 5001000 metre civarında zirve kaybetmek gerekir Eğer iniş, havahastatezgâhtar durumları uygun olmadığından hemen yapılamıyorsa, bunlar sağlanana dek hemen tedaviye başlanmalıdır Hemencecik 8 mg Dekort ampul (dexadaghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt sone’dur ve 1 ampulünde 8 mg bulunur ) kalçadan yapılır sonra her 6 saatte bir 4 mg ağızdan alınır (Dekort’un 050075 mg lık tablet, Deksalon’un 075 mg lık tablet formları vardır ve ikisinde de dexadaghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt sone bulunur) O2, tabi ama varsa hayat kurtarıcıdır Dakikada 4 lt gidecek şekilde, 46 saat dek verilmelidir Bir diğer seçenek de günümüzde yüksek boy dağcılığı ile uğraşan anında herkesin bildiği basınçlı O2 tedavisinin yapıldı bir takım teçhizatlar vardır Yaygın olarak bilineni Gamow Bag’dir Certec bag, PAC (Portable Altitude Chamber) diye de sanki sistemler vardır Hepsi, şişirildiği vakit silindir şeklini bölge, portatif, 67 kg ağırlığındaki düzeneklerdir Bunların sağladığı şey bir iniş Simülasyonudur ve bu fizyolojik bir iniştir Bu sistem varsa dexadaghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt daghastaligi5c4fcfac0cdafalt sone ile birlikte kullanılabilir Hastanın bunun içinde en fazla 46 saat kalması yeterlidir Hasta içeri sokulup tatmin edici basınç elde edildikten ( 2 psi ) 10 dakika sonra yaklaşık olarak bulunulan yüksekliğin 2000 metre aşağısındaki ortam elde edilmiş olur Çanta içinde geçirilen 2 saatlik bir süre gerçek inişi gerçekleştirmek için size 12 saatlik bir süre kazandırır Bazı şeylere dikkatli olmak gerekir: Soğuk bir ortamda atıl kısa bir zaman kalmak bile kişiyi dondurabilir, bu nedenle hastanın uyku tulumu ve kıyafetleriyle içeri sokulması gerektiği unutulmamalıdır Tam tersi, sıcak bir ortamda iseniz, hele direk güneş ışınlarına çanta maruz kalıyorsa hastayı pişirmeniz pekala muhtemel olabilir Bu tedaviler iniş için uygun şartlar sağlanana kadar hastayı hayatta yetişmek, daha iyi hissetmesini sağlamak, YİBÖ belirtilerinin şiddetini eksilmek amacıyla yapılır Çare gördükten daha sonra çıkışa sürdürmek diye bir şey asla laf konusu değildir Mutlaka inişe geçilmesi gerekir Ama bundan sonradan, tüm YİBÖ belirtileri ortadan kalkınca her yerde çıkış denenebilir Yüksek Tepe Akciğer Ödemi (YİAÖ) High Altitude Pulmonary Edema (HAPE) Hipoksik ortam (O2′nin eksik olduğu koşul), akciğer damarlarında (kılcal damarlarda) büzüşmeye neden olur Bu da büyük akciğer damarlarındaki basıncın artmasına yol açar Sonuçta buralardan istikrarsız kaçağı olarak akciğer dokusu da şişmeye başlar ve anormal istikrarsız birikir Buna ve oluşturduğu tabloya YİAÖ denir Belirtiler, genel olarak yeni bir yüksekliğe ulaşıldıktan 24 ile 96 saat içinde başlar Genelde geceleri başlar, egzersizle tablo daha kötüleşir 2500 metrenin aşağıda öyle oluşmaz Burada da ADH gibi, ortaya çıkmasını, çıkış hızı, ulaşılan ve uyunulan irtifa ve kişisel uyarlama etkiler YİAÖ’ye yakalanmış şahısların % 50’sinde ADH belirtileri, % 15′inde YİBÖ belirtileri de vardır YİAÖ, ADH gibi hafif yakınmalarla başlar Başlangıçta kuru öksürük, sık ve kısa nefes alıp verme, nefes alıp verirken zorlanma (dispne) , çıkış sırasında takâtsizliktakâtsizlik görülür Yürek hızı ve solunum sayısı da artar Siyanoz (morarma) özellikle tırnaklarda görülebilir YİAÖ ilerledikçe, öksürük gitgide artarak balgamlı hal alır, sıklaşır Balgam köpüklü, içinde ince çizgiler biçiminde kanlı olabilir Nefes almak tahsis etmek daha da zorlaşabilir Kişi sanki oturur pozisyondadır Sırt üstü tam yatamaz Önceleri egzersizle solunum yetmezliği ortaya çıkarken, durum ciddileştikçe istirahatte de olur Aşağıdaki belirtilerden en düşük ikisi varsa YİAÖ tanısını konmuş olur: İstirahatte solunum sıkıntısı (sık ve kısa) Öksürük Güçsüzlükegzersiz performansının düşmesi Göğüste daralma hissi Şu işaretlerden (bulgular) asgari ikisi varsa tekrar YİAÖ tanısı konmuş olur: Islık çalar tarzda solunum Boyunda, gövdede, yüzde morarma (siyanoz) İstirahatte yürek hızının (nabız sayısı) dakikada 110′un üzerinde olması İstirahatte solunum sayısının dakikada 30′un üstünde olması YİBÖ geliştiği zaman akciğerlerde O2CO2 değişimi tatmin edici düzeyde olmaz Kandaki O2 miktarının tamamen azalması beyin fonksiyonlarını da etkiler Özellikle de dengesizlik (ataksi) ortaya çıkabilir Başağrısı çoğunlukla vardır Kan O2’sinin gitgide artarak azalması, vücutta yaygın morarmaya (siyanoz), beyin fonksiyonlarının daha da kötüleşmesine ve hatta ölüme bile yol açabilir Çare: Altın kural çabucak inişe geçmektir ve hayat kurtarır en düşük 600 metre inmek tabloda belirgin iyileşme sağlar Belirtiler geçtikten sonra derhal yeni bir tırmanış laf konusu olamaz az çok organizma 2 hafta içinde eski konumuna dönmüş olur Ama 12 gün içinde hemencecik hiç semptom kalmaz İniş anında gerçekleştirilemiyorsa: 1Hasta sıcak tutulmalıdır Soğuk, bir kaç mekanizma ile tablonun daha da ağırlaşmasına niçin olur (Keza akciğer damar basıncını artırarak akciğere sıvı kaçağını artırır, hem de vücudu alışılagelmiş ısısında yetişmek için daha fazla O2 harcanmasına niçin olur) 2O2 hayat kurtarıcıdır Akciğer atardamar içi basıncını % 3050 oranında azaltır Dakikada 46 litre gidecek şekilde verilmelidir Zaman takriben 46 saat kadardır 3O2′in yokluğunda Nifedipine isimli bir hap kullanılır (Bu da akciğer atardamar içi basıncını % 30 azaltır, kandaki kısmi O2 basıncını pozitif artırmaz) Türkiye’de Adalat tablet 10 mg, Kardilat retard tablat 20 mg, Nidilat kapsül 10 mg şeklinde dağıtılmış isim ve formları vardır Hemencecik 10 mg lık Nidilat kapsül (içinde akıcı şeklindedir) bir iğne yardımıyla delinir ve dil altına sıkılır (birey olabildiğince yutmadan ağzında tutmalıdır) sonra 10 mg lık bir tablet hemencecik ağızdan alınmalıdır Ve sonra 12 saatte 30 mg, veya 4 saatte bir 10 mg biçiminde kullanmaya devam edilmesi gerekir Eğer O2 varsa, Nifedipine kullanılmaz, gerek yoktur 4Hiperbarik O2 tedavisi (Gamow Bag, Certec Bag, PAC): YİAÖ için 24 saatlik toplam çare süresi yeterlidir Her saat hasta çıkartılıp durumu terbiyesizce değerlendirilmelidir Bu, dramatik bir şekilde geçici iyileşme sağlar 5İstirahat doğal olarak fazla önemlidir Alıştırma, akciğer arter içi basıncını artırırKeza ekstra O2 harcanmasına niçin olur Bir Takım ilaçlar YİH’de durumu kötüleştirdikleri için kullanılmamalıdırlar Alkol, uyku ilaçları, narkotik ağrı kesicilerin (morfin vb) kullanılması elbette yanlıştır YİAÖ çare edilmezse % 40′lara varan oranda vefat riski vardır Daha önceki tırmanışlarda YİAÖ geçirmiş kişiler, uygun aklimatize olmazlarsa, bilhassa 4500 metrenin üstüne çıkılacaksa, her tarafta yakalanma olasılığı % 50′ler civarındadır Ciddi bir YİAÖ’ye yakalanmış birey mutlaka sonunda hastanede denetleme altına alınmalıdır ve tüm yaşamsal fonksiyonları değerlendirilmelidir Eğer hafif düzeyde atlatılmışsa ve yeniden çıkş yapılacaksa, Nifedipine profilaksisi (problem oluşmadan koruyucu olarak evvelden kullanmak) yapılarak gerçekleştirilmelidir Çıkışın başlamasıyla birlikte 2030 mg, 12 saatte bir ağızdan alınmalıdır Sonuçta genel olarak bir takım kurallara uyarlamak tırmanışın zevkli, başarılı ve tehlikesiz olması açısından çok önemlidir: Ve Yüksek Yükseklik Hastalığının tek muhakkak tedavisinin İNMEK olduğunu asla unutmayın