Devlet Bütçesi Nitelik ve İşlevleri

Gelişen kamu giderleri ve zor arttırılan halk kaynakları arasında denge kurabilmek, devletleri bütçe yapmaya zorlamaktadır
Osmanlılar “bütçe yerine muvazenei maliye, muvazene defteri, muvazenei umumiye kavramlarını kullanmışlardır
Türkiye ’de “bütçe kelimesi öncelikle 1961 anayasasında yerleşik kavram olarak yerini almıştır
Bütçe kamu kesiminin ürettiği hizmetlerin finansman aracıdır
Bütçelerde geleceğe karşın gelir ve gider tahminleri yapılır
Bütçe yürütme organı ve millet arasında bir sözleşmedir
Bütçelerin siyasi niteliği hükümetce hazırlanıp parlamento tarafından onaylanmasıdır
Bütçelerin hukuki niteliği bütçe sürecinin açıklanmış hukuki çerçevede yürütülmesidir
Bütçelerin ekonomik niteliği mevcut sınırlı kaynaklarla insan ve toplum ihtiyaçlarını karşılayabilmesi ve ekonomiye istikamet vererek ekonomik istikrarsızlıkları gidermeye çalışmasıdır Ekonomik niteliğin çıkış nedeni, büyüyen müdahaleci devlet, sosyal devlet anlayışıdır
Bütçenin en kolay tanımı; kazanç ve giderleri bildiren dökümandır
Bütçe kavramının bir takım tanımlamaları;
1Devletin gelecekteki kazanç ve giderlerinin tahmini
2Kaynaklarla amaca ulaşım aracı
3Fiyat etiketli bir maksat sınıfı
4Kıtlık sebebiyle alternatifler arasında tercih yapma mekanizması
Bütçe ile anlamdaş “budget kelimesi öncelikle İngiltere ’de kullanılmıştır
“Budget kelimesi “para çantası kavramına karşılık gelmektedir
Devlet bütçesinin siyasi ve yasal niteliği “Halk kesiminin belirtilen bir döneme ait kazanç ve giderlerini tahmin edip uygulanmasına önceden müsade veren hukuki belgedir tanımında vurgulanmaktadır
Paul LeroyBeaulieu bütçeyi “Belirli bir döneme ait kazanç ve giderlerin tahmini ve karşılaştırmalı cetvel kadar yetkili organlarca gelir ve giderlerin gerçekleştirilmesine bahşedilen müsade şeklinde tanımlamıştır
Edgar Allix bütçeyi “Devletin açıklanmış döneme ait gelir ve giderlerini tahmin eden ve gerçekleştirilmesine izin veren bir tasarruf olarak tanımlamıştır
Rene Stourm bütçeyi “Ulus kazanç ve giderlerinin önceden verilmiş iznini kapsayan tasarruf olarak tanımlamıştır
Gülay COŞKUN bütçeyi “En geniş milli amaçlara hizmet etmek amacıyla kaynakları halk ve özel sektörlere dağıtan, milli ekonominin gelişimi, tam çalışması, fiyat istikrarı ve ödemeler dengesinin olumluluğu için devlet kazanç ve giderlerini aksettiren hesaplı bir doküman ve hükümetin geçmiş giderlerinin yasama organı ve kamuoyunda hesabını veren bir rapor olarak tanımlamıştır
5018 sayılı Millet Mali Yönetimi ve Denetim Kanunu bütçeyi “Belirtilmiş döneme ait kazanç ve giderlerin tahmini ve uygulanmasına dair hususları bildiren ve usulüne kadar yürürlüğe konulan belge olarak tanımlamaktadır
1050 sayılı Muhasebei Umumiye Kanunu bütçeyi “Millet kesiminin bir takvim kazanç ve gider tahminlerini gösteren ve uygulanmasına izin veren bir kanun olarak tanımlamaktadır
Bütçenin parasal işlevi; bütçelerin halk hizmetlerinin maliyetleri ve finansmanını gerekli kılmasıdır
Bütçenin parasal işlevine kadar halk hizmetleri finansmanında vergiler en kayda değer paya sahiptir
Olağan iktisatçılar borçlanma gelirini reddetmektedir
Bütçenin mali işlevi; ulus giderlerinin finansmanı ve gelirgider dengesi kurmaya çalışmayı açıklama etmektedir
Bütçelerin birincil çıkış nedeni siyasi niteliği ile ilgilidir
Bütçelerin ilk yapılma nedeni; devletin hizmetleri ve bu hizmetlere halkın katkısını belirleme arzusudur
Bütçenin siyasi işlevine tarafından, hükümetler halkın isteklerini bütçe yoluyla gerçekleştirme amacına sahip siyasi bir organdır
Bütçenin siyasi işlevine kadar, hükümetlerin siyasi tercihleri parlamentolar aracılığıyla onaylanmakta ve uygulanmaktadır
Bütçenin siyasi işlevi demokratik ülkelerde geçerlidir
Bütçenin siyasi işlevine göre, bazı baskı grupları temsil ettikleri grubun özlem ve çıkarları için lobi faaliyetleri yapmakta, konferanslar düzenlemekte, gösteriler yapmakta, demokratik yöntemlerle bütçeleri etkilemektedir
Parasal hukuk gelir toplama, gider harcama, borç alma gibi bütçe ile ilgili teftiş düzenleyen hukuk dalıdır
Mali hukuk kanunları;
1Kamu kazanç ve giderlerine destek karşılayan tüm kanunlar
2Bütçenin hazırlanması, uygulanması ve kontrolüne dair kanunlar
3Sayıştay kanunu
4Kesin hesap kanunları
5Aidat kanunları
6Borçlanma kanunları
7Diğer ülkelerle finansal anlaşmalar
Bütçenin hukuki işlevine tarafından, tüm bütçe işlemleri kanunlara, tüzüklere, yönetmeliklere yerinde yapılır ve yerinde yapmayanlar cezalandırılır
Bütçenin hukuki işlevine göre, bütçe uygulamalarında kamu ve vatandaşlar arasındaki uyuşmazlıklar yargı organları göre çözülür
Bütçenin hukuki niteliği konusunda biçimsel düşünenler bütçeyi yasal özellik yönünden kanunlara yerinde kabul eder
Bütçenin kesintisiz, düzenleyici, engelleyici ve cezalandırıcı hükümler içermediğini savunanlar bütçenin yasal niteliğini durum tasarruf (yönetimle ilgili karar) kabul ederler
Durum tasarruf (idari karar) bütçenin hukuki niteliğine kadar bütçenin gider biçimidir
Kanunlar bütçenin yasal niteliğine tarafından bütçenin kazanç biçimidir
Parlamentonun hükümete verdiği tatbik iznini finansal sene sonunda kontrol etmek istemesine siyasi denetim denir
Millet görevlilerinin görevini yapıp yapmadığını devretmek için idarenin kendini denetlemesine yönetimsel (yönetsel kontrol) denir
en düşük kaynakla en fazla sosyal fayda sağlayacak bütçe yapılmasına etkinlik denetimi denir
Bütçenin etkinlik denetiminin Türkçe karşılıkları; verimlilik, etkililik, tutumluluk
Bütçe işlemlerinin hukuka uygunluğunun denetleme edilmesine yasallık denetimi, yönetmelik denetimi veya biçimsel denetleme denir
Bütçenin klasik işlevleri; finansal işlev, siyasi işlev, hukuki işlev, kontrol işlevi
Bütçenin modern işlevleri;
1Kaynakların daha etkin tahsisi
2Gelir dağılımında hak
3Ekonomide istikrar
4Ulus yönetiminde araç olarak kullanılma
Kaynak tahsisinde faaliyet işlevi; sosyal faydayı arttırmak için halk kesiminin karşılaması gereken ihtiyaçları, özel kesime bırakması gereken ihtiyaçları araştırıp düzenlemesidir
Kaynak tahsisinde etkinlik işlevine kadar, devlet güya kamusal mülk ve hizmet üretiminde özel kesimi bütünleyici davranır
Kaynak tahsisinde etkinliği bozan etmenler; benzeri kamusal mallar, dışsallık, piyasa ekonomisinin tam rekabetçi çalışmaması, tehlike ve kesin olmama
İki hesaplı birimin idareli faaliyetinden üçüncü şahısların fiyat mekanizması açık havada etkilenmesine dışsallık denir
Esas eğitim hizmetleri ayrıntılarıyla özel sektöre bırakılırsa mali durumu yetmeyenler eğitimsiz kalırlar Bu gibi durumları planlamak için kaynak tahsisinde faaliyet işlevi ortaya çıkmıştır
Kontrol işlevi ulus hizmetlerinin amaçları en iyi gerçekleştirme durumunun ve amaçlar için gelir ve giderlerin yasalara adaptasyon kontrolünün yapılmasıdır
Kazanç dağılımı türleri; kişisel kazanç dağılımı, sektörel kazanç dağılımı, yöresel gelir dağılımı
Gelir dağılımında hak işlevine tarafından, devlet zenginden daha fazla alıp geniş halk kesimlerine hizmet götürmektedir
Ekonomik istikrar bütün istihdam, fiyat istikrarı, ödemeler dengesi sağlama ve idareli yeniden yapılanma sağlamayı kapsamaktadır
Ekonomide enflasyon, deflasyon, işsizlik ile mücadele ve ödemeler dengesi sağlama hesaplı istikrarı açıklama etmektedir
Ekonomik kararlılık ithalatın sınırlandırılması için vergileme, ihracata özendirme için ödenti iadesi gibi uygulamalar, dış ticaret açığını kapatma veya ödemeler dengesi sağlamaya yönelik bütçeleme ilkesidir
Idareli kararlılık kalkınma sağlama, sürdürülebilir ve istikrarlı çoğalma ve bu anlamda bir takım sektörlerin teşviki gibi uygulamalarla ilgilenir
Litaratür:
Murat Yayınları, İktisat 3 Derslik 5 Dönem SoruYanıt