Dikdörtgen Şeklindeki Evlerimize Neden 'Daire' Diyoruz?

Dikdörtgen bir yapıya "daire" ismini veren bireyle "yuvarlak pizzayı üçgen dilimleyip kare kutuya koyan" kişi tıpkı mantaliteye sahip olsa gerek. Yüzyıllardır kim bilir kaç kişinin bu hususa baş yormasına neden oldu! O halde "acaba neden" dedirten bu gizemli soruya bir an evvel karşılık verip merakları giderelim.

Öncelikle, Arapçadaki "dāʾire"den lisanımıza geçen sözcüğün TDK'deki tariflerine bir bakalım:
1. Konut olarak kullanılan bir yapının kısımlarından her biri, kat.
2. Makul devlet işlerini çevirmekle vazifeli kuruluşlardan her biri.
3. Bu kuruluşların içinde çalıştıkları yapı.
4. Bir yapı yahut gemide muhakkak bir işe ayrılmış kısım.
5. Soyut kavramlarda muhakkak hudut, ölçü.
6. Bir çemberin içinde kalan düzlem modülü.
7. Saz kadrosunda yol vurmaya yarayan tef.

Konu hakkında farklı teoriler var, demiştik. Bunlardan birincisi, Türklerin eski periyotlardaki meskenlerinin daire formunda olması.


Beylikler devrindeki otağ isimli büyük çadırların biçimi gerçekten de "daire" halindeydi. Atalarımızdan kalma bir alışkanlık olabilir ancak sözcüğün Arapçadan lisanımıza geçtiğini bildiğimiz için bu ihtimal zayıf kalıyor. Zira Araplarla ve İslamiyet'le tanışmadan evvel de Türkler bu çadırlarda kalıyordu. Ayrıyeten "daire" sözcüğünün birinci olarak geometrik manada mı, yoksa ömür alanı için mi kullanıldığı hakkında kesin bir bilgi bulunmuyor.

Arapçadan gelen bu sözcüğün kökünü incelediğimizde, sorunun cevabına daha mümkün bir yanıt buluyoruz.


"Daire"nin Arapçadaki versiyonu "dâr"dır. "Dönmek, dolaşıp hareket ettiği noktaya gelmek" manasındaki "devr" kökünden türemiştir. "Dâr"ın Arapçadaki manası "büyük mesken, konak, kent, yurt, vatan ve ülke"dir. Çoğul hali ise "diyâr"dır. "Dâreyn" ise "dünya ve âhiret" demektir.

"Dârül" sözcüğü de "dâr"dan türemiştir, "konaklanan yer" manasına gelir. Darülaceze(bakıma muhtaç insanların konakladığı yapı), darülfünun(üniversite) üzere yapı isimlerinde kullanılıyor.

Peki "bir insan kümesinin yaşadığı yer" manasında kullanılan daire sözcüğüyle geometrideki daire sözcüğü ortasında bir ilgi var mı?


Sözcüğün "vergi dairesi", "devlet dairesi" üzere kullanımları da bulunuyor. "Dış dünyadan sonları muhakkak formda ayrılan" manasına geliyor. Geometride de dairenin sonu çemberdir, içeride kalan "dolu" kısmın kendisine daire denir.

Aynı vakitte "idare" sözcüğüyle de birebir kökten geldiği için "ailenin yönetim edildiği", "vergilerin yönetim edildiği" manasında da kullanılmaya başlanmış olabilir.