Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ( dehb )

DEHB başta bireyin kendisi olmak üzere aileyi ve topluluğu ilgilendiren çocukluk çağının en değerli ve en sık görülen psikiyatrik sorunudır. Esas 3 temel belirtiden oluşmaktadır.

Dikkat Eksikliği: Dikkat eksikliği evladın dikkat müddetinin yaşına nazaran kısa olması ve münhasıran okuma, yazma ve matematik üzere akademik sahalarda dikkatinin kolay ve çabuk dağılması biçiminde tanımlanmaktadır. Sorunlar daha çok mektep hayatının başlamasıyla birlikte bariz hale gelir. DEHB’li evlatlar dersleri dinlemez, ödev yapmayı sevmez, anne-baba ya da hocanın zoruyla ödev yaparlar. Çeşitli bahanelerle (tuvalete gitme, su içme gibi) sık sık masa başından kalkarlar. Ders çalışırken daima yanlarında birini isterler. Sorumluluklardan kaçarlar, üzerlerine aldıkları işi bitirmekte zorlanır, bir işi bitirmeden öbür işe geçerler. İşitsel dikkati bozuk olan evlatlar, güya konuşulanı dinlemiyormuş imgesi verirler. Bir komutu bir kaç kez tekrarladıktan sona uygularlar. Bir komut verdiğinde yapacaklarını söylerler lakin söyleneni yapmazlar. Mektepte hocası dinlemekte zorlanırlar ve dışarıdan gelen ihtarlarla dikkatleri çabuk dağılır. Kalem, defter ve silgi üzere gereçle uğraşır, dersleri tertipli takip edemezler. Derste sıkılmaları nedeniyle sınıfın dikkatini ve huzurunu bozacak konuşma, arkadaşlarına laf atma ve garip sesler çıkarma üzere davranışlar sergileyebilirler. Kimileri ise ders anlatılırken dalıp masraf ve akılları sair mahalde olur, gün içinde olanları ya da olacakları düşünür hayaller kurarlar. Bu durum dersleri kaliteli dinleme ve takip etmelerine mani olur. Sınıf muallimi evladın ya derste çok konuştuğundan ya da dersi dinlemediğinden şikâyet eder.

Okuma ve yazma kaliteleri yaşıtlarından makûs, defter sistemi ve metinleri bozuk olabilir. Okurken sık günah yapabilirler. Çoklukla söz uydurma, hece atlama ya da eklemelerine sık rastlanır. Bu durum bazen öğrenme güçlükleriyle karışabilir.

Unutkan olabilirler, öğrettiğiniz ve yeterli öğrendiklerini düşündüğünüz bir bilgiyi de çabuk unutabilirler. Bu durum bilhassa uzun periyot hafızada barizdir..Zaman idareleri âlâ değildir, organize olamazlar. Kendilerine mütenasip bir çalışma tertibi ve sistemi geliştiremezler, çoğunlukla der çalışmayı sevmezler. Yaşanan tüm bu öğrenme zorluklarına imtihanlarda dikkatsizce yapılan yanlışlar da eklenir. Sabırsızlıkları ve çabuk sıkılmaları, sorulan soruları yanlış okuma ve hasebiyle da yanlış anlamalarına neden olur. Çok uygun bildikleri soruyu dahi olağan kusurlarla yanlış cevaplayabilirler. Kimileri testleri yetiştirememe sorunu yaşarlar. Ahir haberleri ve bildiklerinden daha azı orantısında not alırlar, özgüvenleri zedelenir ve testlerden korkmaya, çekinmeye başlarlar.

Dikkat eksikliği olan evlatlar hanede ise günlük yapmaları gereken işler konusunda sorumluluk almak istemezler. Ekseriyetle dağınıktırlar ve kurallardan hoşlanmazlar. Dikkat sorunu olan evlatlar sevdikleri ve zevk aldıkları etkinliklerle ( bilgisayar, TV, oyunlar) ise uzun mühlet ilgilenebilirler. Daha çok kurallı öğrenmeye karşı isteksizdirler.

Dikkat eksikliği olan evlatların bir kısmı şiddetli hareketli değil velev çok ağır hareket eden evlatlar olabilir. Bu evlatlara hipoaktif evlatlar da denir. Çocukluk periyodunda hiperaktivitesi olanların bir kısmı ergenlik periyoduna girdiklerinde ölçüsüz hareketlilikleri kalmaz ve hipoaktif olabilirler.

Hiperaktivite ( Çok hareketlilik): Çoklukla her evladın hareketli ve enerjik olması beklenir. Evlat koşar, zıplar, düşer ve gürültü çıkararak oynar. Bunların hepsi doğal karşılanabilir. Lakin hiperaktivite denince yaşıtlarına orantıyla daha hareketli ve kıpırtılı evlat akla gelir. Her hiperaktif evlat düz duvara tırmanacak kadar hareketli ve denetimsiz değildir. Hiperaktivite kısaca, kıpırtılı olma, oturamama ya da oturmayı becerememe olarak tanımlanabilir. Hiperaktivite mektep öncesi periyot (3-6 yaş arası) evlatlarında daha sarih ve fark edilen bir belirtidir. Bu evlatlar oturmayı sevmezler, hane içinde koşuşturur, dur ve yapma kelamından anlamazlar. Oturmaları gereken durumlarda ise elleri ayakları kıpır kıpırdır. Zıplamayı, yükseklere tırmanmayı ve atlamayı çok severler. Ders çalışırken velev TV seyrederken dahi biçimden şekile girerler. Çok konuşur, iki kişi konuşurken sık sık lafa girerler. Masanın başında oturamaz, münasebetiyle derslerini masada çalışmayı sevmezler. Bu çocuklarda düşmeler, yaralanmalar ve kazalar sık olur. Yaşla birlikte hiperaktivite azalabilir.

Dürtüsellik: Sonunu düşünmeden fiile geçme olarak tanım edilebilecek olan dürtüsellik, bu evlatların içtimaî ahenklerini bozan en önemli belirti kümesidir. Sabırsızlıkları, sırasını beklemekte güçlük çekmeleri ve yönergeleri dinlememeleri tipik özellikleridir. Sonuçta kendileri ve etrafındakiler için zararlı olabilecek fevri hareketleri ve hudut tanımadaki zorluklar ortaya çıkabilir. Yaşıtlarıyla birlikte olduklarında hikayelere haddinden fazla reaksiyon vermeleri ve fiil ve lafla arkadaşlarını rahatsız etmeleri nedeniyle toplulukta ve mektepte ‘yaramaz çocuk’ damgası bölgeler. Bu evlatlar disipline olmadaki zorlukları nedeniyle kuralları sevmezler ve kurallara ve otoriteye karşı gelirler. Kendi mütalaalarına nazaran hareket etmeyi sever, nispeten mert davranır, günahlardan ders çıkaramazlar.

Gayri evlatlardan farklı olarak dürtüselliği olan evlatlar ekseriyetle ceza ve armağandan anlamadıkları üzere, başlarına gelen üzücü ya da bed bir vakadan da ders çıkarmazlar. Örneğin, bir evlat çıkmaması gereken yüksek bir tarafa ısrarla çıkmaya çalıştığında ya büyüklerin handikabıyla durdurulur ya da kendisi bir kere düşüp canı yandığında bu türlü bir aksiyonu ekseriyetle tekrar etmez. Dürtüselliği olan evlat ise düşüp canı yansa, bir tarafını incinse velev kırılsa dahi tıpkı aksiyonu tekraren tekrarlayabilir.

Dürtüselliği olan evlatlar gayri evlatlarla birlikte olduklarında oyun oynarken ya da bir küme aktifliğine katılırken mütemadi kendi isteklerinin alanına getirilmek için diretirler. Oyunun kurallarını kendileri belirler, kuralları kendilerine nazaran tahliller, hengam vakit kuralları bozar ve tüm hâkimiyeti ellerine almak isterler. Bu türlü bir durumda öbür evlatlar hayli rahatsız olur ve ya oyunu bırakır, ya da arbede çıkmasına neden olacak hareketler yaparlar. Arkadaşıyla oyuncaklarını paylaşamama, en güzelinin daima kendisinde olmasını isteme, yenilgiye asla tahammül edememe, sıra bekleyememe, sabır gerektiren durumlarda sabredememe tekrar arkadaş bağlantılarını bozan kıymetli nedenler arasındadır. Bu evlatlar şiddeti, şiddet içerikli imajları, oyunları ve oyuncakları çok severler. Meskende ve bilgisayar ekranında daha çok bu çeşit imgelerin konum aldığı sinema ve oyunları tercih ederler. Sinemanın karakterlerini canlandırmaya çalışırlar. O karakter üzere davranıp, o karakter üzere kelamlar söylerler.

Hastalık hakkında yanlış bilinenler

DEHB asrî çağın illeti değildir. Birinci sefer ilmî manada 100 yıl evvel tanımlanmıştır. Tıbbi illetler içinde hakkında en çokça araştırılmış ve tanısal muteberliği en yüksek bozukluklardan biridir. Son periyotlarda hastalık hakkında topluluğun aydınlatılması ve bilinçlendirilmesi artığı ve bu hususta kompetan tabiplere ulaşım kolaylaştığı için marazın bilinirliğinde ve tabibe müracaatlarda artış gözlenmiştir.

DEHB'li evladın davranışlarını olağan kabul ederek “çocuktur yapar, devranla düzelir” demek evlada ve topluluğa haksızlıktır. Tedavi edilmeyen DEHB olgularında başta akademik başarısızlık olmak üzere, ileriki hayatlarında ağır davranış bozuklukları gelişme riski yüksektir.
DEHB oluşumunda hatalı, aile değildir. DEHB biyolojik temeli olan bir bozukluktur. Binaenaleyh DEHB bir terbiye edebilme sorunu değildir. Yalnızca devranında ve münasebetli yaklaşımlarda bulunulmadığında sorun derinleşmektedir.
DEHB tanısını kesinlikle bir Evlat Psikyatrisi koymalıdır. DEHB'nin emsal belirtiler gösteren farklı psikiyatrik bozukluklar ile karışma riski vardır. Başkaca DEHB farklı psikiyatrik ve organik bozukluklar ile birlikte görülebilir. Örneğin, Depresyon, Dert Bozukluğu, Tikler, Takıntılar, Anemi, Hipertiroidi vs.

DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar bağımlılık yapmazlar. Bedensel olarak kalıcı yan tesirleri yoktur. Aileler hekim denetiminde bu ilaçları inançla kullanabilirler. Velev DEHB’li çocuklarda ilaç tedavisi ileride oluşabilecek alkol ve husus bağımlılığını önlediğine dair bir çok çalışma mevcuttur. İlaçların bir kısmı akademik performansta da artışa neden olduklarından gereksiz konuma ve yüksek dozlarda kullanılmasını önlemek hedefiyle şahsi reçeteler (kırmızı reçete) ile satılır. Bu türlü satılması ilacın tehlikeli olduğu mealine gelmez.
Her ilaç birinci kullanıldığında kimi istenmeyen yan tesirler oluşturabilir. Bu türlü bir durumda ilacı kesmeden evvel kesinlikle doktorunuza istişareli ve tabip gerekli görürse ilacı kesmelisiniz. Tedavide farklı ilaç alternatifler gündeme gelebilir.

DEHB'nin ilmî tedavisi dışında ailenin ilgisini çekecek alternatif kimi prosedür uygulayanlar az sayıda olsa da vardır. Ilmî olmayan bu yollara aileler itibar etmemesi gerekir. (örneğin, müzikle tedavi, bilgisayar kullanılarak tedavi, biyofeedback pratiği, diyet tedavisi, polivitamin pratikleri gibi).

Tedavi:

DEHB tedavisinin birinci kaidesi, aile, mektep ve doktor arasında sıkı işbirliği ve akıllıca bilgilenmedir. DEHB hanede olduğu kadar mektepte da sorun yaşanmasına neden olur. Öğrenmeyle ilgili meseleler yanında arkadaş münasebetlerinde yaşanan sıkıntılar ve kurallara uyma güçlüğü aile ve mektebin ortak ve sağlıklı yaklaşımlarıyla aşılabilir. Evlatla olan bağlantımızı düzenleyebilmek için DEHB belirtilerini yanlış yorumlamamak gerekir. Evladın davranışlarını ya da derslerle ilgili zorluğunu yaramazlık ya da tembellik olarak yorumlayan ana pederler evlatla alakalarını bozacak noktada daima ceza verme eğilimindedirler. Halbuki bu evlatların cezalardan pek anlamadıkları kısa vade içinde görülecektir. Tedavide evlatla tekrar sağlıklı alaka kurabilmenin yolları aranır. Ailenin evlada yönelik tavırları gözden geçirilerek yanlışlar ayıklanmaya çalışılır. Ana peder ve eğitimcilerin DEHB konusunda yazılmış ilmî ürünleri okuması gerekir.

DEHB 'nin tedavisinde ilaçlar kıymetli nokta fiyatlar. Dikkat arttırmaya ve davranışların denetim etmeye yönelik ilaç tedavisi uzun yıllardır kullanılmaktadır. İlaç tedavisinden elde edilen sonuçlar evladın yaşı, zekâ seviyesi, ailenin tedaviye ahengi ve sebatı üzere faktörlerden etkilenmektedir. DEHB'ye mahsus geliştirilmiş ilaçların kullanılmaya başlamasıyla tedaviden elde edilen muvaffakiyet nispeti epeyce artmıştır. Bu ilaçların tedavideki muvaffakiyetleri yanında, sağlıklı ilaç olmaları, çocuklarda bağımlılık yapmamaları ve yan tesirlerinin az olması nedeniyle tercih edilirler.

Memleketimizde psikiyatrik ilaç tasarrufu konusundaki yanlış bilgilenmeler DEHB'si olan evlatların gerektiğinde ilaç kullanmalarını da engellemektedir. Ailenin yan tesirlerden korkarak ilacı reddetmesi, tedaviyi geciktirmekte ve sonradan geri dönüşümü olmayan sonuçlar doğurabilmektedir. Bir evlat psikiyatristi tarafından önerilmiş ise ilaç tedavisinden kaçmamak gerekir.

Hangi ilacın kullanılacağı, ilaç tedavisinin ne kadar süreceği ve ne devir sonlanacağı evladın durumuna ve DEHB'nin gidişine, tedaviye verdiği cevaba nazaran değişir. Lakin tedavi erken devirde başlar ise sonuç elde etme nispeti daha yüksektir. Ergenlik periyodundan sonra yahut hayat uzunluğu ilaç tasarrufu çok az nispette şahısta gerekir.

Dikkat eksikliği nedeniyle öğrenme güçlüğü çeken çocuklarda kişisel eğitim programlarının uygulanması gerekir. Olumsuz davranışların düzeltilmesi ve mahalline olumlu davranışların konulması için çeşitli destekleyici ve davranışçı psikoterapi teknikleri uygulanabilir.

Aile ve eğitimciler için teklifler

Dikkat Eksikliği Bozukluğu, yapısal bir meseledir. Dimağımızın biyokimyasal yapısı ile bağlı bir meseledir. Dikkat merkezinin yeterli fonksiyone olmamasına bağlı gelişen bir bozukluktur. Aile öncelikle, evladında dikkat eksikliği bozukluğu sorununun varlığını kabul etmeli ve evladın davranışlarını yönlendirirken bu durumu kesinlikle göz önünde bulundurmalıdır. Dikkat sorunu evladın hayat kalitesini olumsuz olarak etkiliyor ve/veya akademik muvaffakiyetini düşürüyor ise kesinlikle ilaç tedavisi uygulanır. Aile bu bahiste haber sahibi olmalı ve bir evlat psikiyatristi ile tedaviyi sürdürmelidir. Dikkat Eksikliği Bozukluğu “görme bozukluğu” üzere bir derttir. Nasıl astigmat olan bir evladın düzgün görmemesi o evladın günahı değilse dikkat eksikliği de kabahati değildir. Evladın elinde olmadan gelişen bir klinik tablodur. Bu durumda evladın tedavi edilmemesi aslında evlada yapılan bir haksızlıktır. Hak etmediği bir muamele ile karşılaşan evlatta, uzun vadede özgüven sorunu olması kaçınılmazdır. Ebeveynlerin DEHB’li evlatlarına aşağıda sıralanan yaklaşımlarda bulunmaları yapıcı olmalarına ve problemleri en minimum seviyeye indirmelerine yardımcı olabilir.

1.Çocuğunuzda DEHB olduğunu kabul ediniz.

2. Hanede kimi alışkanlıklar ile kural ve takvime bağlanan işler oluşturunuz.

3. Sabırlı olunuz, fevri davranmayın, öfkenizi evladınıza yansıtmayın.

4. Evladınıza devir ayırın ve onunla birlikte olmaya çalışınız

5. Evladınızı dinleyin ve söylediklerine ehemmiyet verin.

6. Evladınızla konuşurken ve onu dinlerken göz göze gelmeye çalışınız

7. Evladınıza yumuşak bir biçimde ve değerli davranınız

8. Evladınıza ömür uzunluğu onu seveceğiniz ve ona bağlı olduğunuz niyetini veriniz.

9. Evladınıza onu sevdiğinizi şovunuz

10. Evladınızın olumlu bir davranışını ve muvaffakiyetini gördüğünüzde onun güzeline gidecek övücü laflar söyleyiniz

11. Hislerinizi evladınızla paylaşınız

12. Evladınızın eksiksiz olmasını beklemeyin ve ondan kusursuz olmasını istemeyiniz

13. Evladınıza itimadın ve ona güvendiğinizi ayan ediniz

14. Çocuğunuzda var olan olumlu özellik ve kabiliyetlerin ortaya çıkışını teşvik ediniz

15.Çocuğunuza şirin olmayan isimlerle hitap etmeyiniz

16. Evladınızla savaşmayınız ve tartışmayınız.

17-Çocuğunuzun kesinlikle bir spor aktifliğine devam etmesini sağlayınız.

18. Evladın ders çalışma ortamını dizayn etmesine yardımcı olunuz.

19.Evdeki sorumlulukları ile ilgili olarak (odasını yekuna, giysilerini düzenleme, ellerini yıkama, dişlerini fırçalama gibi) onu sık sık ikazınız.

20. Görece yalın bahislerde evladınızla tartışmaya girmeyiniz.

21. DEHB'li evladınıza başka evlatlara nazaran daha az “hayır” sözünü kullanınız. “Hayır” dediğinizde ise geri adım atmamaya çalışınız. Evladın ana pederin ona “hayır” dediğinde bunun değiştirmeyeceğini bilmesi gerekir.

22. Ana peder olarak evladınıza ortak bildiriler veriniz.

Bütün bunların yanında her vakit kompetan desteği almak ve yakın takipte bulunulmak hayati ehemmiyete sahiptir. Bunun için evlat psikiyatrisi eksperlerine baş vurmak ve yardım almak gerekmektedir. Hayattaki en kutsal ve mesuliyetli hizmette bütün ana babalara muvaffakiyetler diliyorum.