Divan Teşkilatı Nedir, Ne İşe Yarar? Üyeleri ve Görevleri

Devlet yönetmek karmaşık bir sorundur. Sinemalarda ve dizilerde güya tüm devleti tek bir kişi yönetiyor üzere görsek bile aslında monarşilerde dahi kararlar, pek çok devlet yetkilisinin fikirlerinin alındığı toplantılar sonrası verilirdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu toplantılar, Divan Teşkilatı ismi verilen ünite tarafından yapılırdı. Divan Teşkilatı yapısını bugünün bakanlar şurası olarak düşünmek yanlış olmaz.

Divan Teşkilatı ismi sonradan yerleşmiş olsa bile aslında hem Türk hem de İslam devletlerinde, başkanın fikir toplantıları yapma geleneği vardır. Bu toplantılarda tüm devlet sorunları enine uzunluğuna konuşulur ve husus hakkında bilgili olan devlet yetkililerinin fikirleri alınırdı. Gelin Divan Teşkilatı nedir yakından bakalım ve üyelerinin vazifeleri nelerdir tüm ayrıntılarıyla görelim.


Divan teşkilatı nedir, ne işe fayda, üyeleri kimlerdir?
Divan Teşkilatı nedir?

Divan Teşkilatı’nı kim kurdu?

Divan Teşkilatı ne işe fayda?

Divan Teşkilatı üyeleri ve misyonları

Vezir-i Azam ve vezirler

Kazasker

Defterdar

Nişancı

Kaptan-ı Derya

Şeyhülislam

Yeniçeri Ağası

Divan Teşkilatı nedir?

Divan Teşkilatı, Osmanlı İmparatorluğu’nda vakit zaman padişah başkanlığında toplanan ve devlet problemlerinin görüşüldüğü ünitedir. Bugünün bakanlar şurası olarak düşünebileceğimiz bu teşkilat, devletin en kıdemli yetkililerinden oluşurdu. Son kelam her vakit padişahın olsa bile bu ünite ile yapılan toplantılarda teşkilat üyelerinin fikirleri kesinlikle alınırdı.

Dönem periyot değişiklik gösterse de birtakım tarihlerde her gün bile toplandığı görülen Divan Teşkilatı’nda en kıymetli devlet sıkıntılarıyla birlikte halkın problemleri da konuşulurdu. Osmanlı bürokrasi sisteminin doruğunu temsil eden bu teşkilat, yıllar içinde güçlense bile 19. yüzyıl ile birlikte kıymetini büsbütün yitirmiştir.

Divan Teşkilatı’nı kim kurdu?


Divan Teşkilatı’nı anlamak için öncelikle divan geleneğine bakmak gerekiyor. Divan, devlet idaresi hakkında bilgili ve yetkili şahısların lider başkanlığında toplanarak yaptığı fikir toplantılarıdır. Hem Türk hem de İslam devletlerinde divan geleneği vardır. Osmanlı da bu geleneğe uyarak birinci günden beri divan istişare ünitesi ile kararlar almıştır.

Divan yapı sisteminin II. Mahmut periyodunda tam olarak oturduğunu söylemek mümkün. Lakin birtakım kurallar çerçevesinde oluşturulması ve Divan Teşkilatı ismini alması Fatih Sultan Mehmet periyodunda olmuştur. Fatih Kanunnamesi’nde Divan Teşkilatı hakkında pek çok kural ayrıntılarıyla belirlenmiştir.

Fatih’e kadar divana padişah başkanlık ediyordu. Fatih ile birlikte bu gelenek değişmiş ve divana vezirin başkanlık yapmasına karar verilmiştir. II. Beyazıt ve Yavuz Sultan Selim periyotlarında daha da gelişen Divan Teşkilatı sistemi, en güçlü periyodunu Yasal Sultan Süleyman ile birlikte yaşamıştır. Divana vezir başkanlık etse de toplantı, padişah tarafından izlenmiş ve daha sonra alınan kararlar onay için padişaha arz edilmiştir.

17. yüzyılda Divan Teşkilatı yapısı güç kaybetmeye başlamış ve toplantılar sadrazamların konaklarında yapılır hale gelmiştir. Osmanlı bürokrasisinin yönetildiği bu merkezler 18. yüzyılda Paşakapısı, daha sonra ise Babıali olarak isimlendirilmiştir. III. Selim devrinde Divan Teşkilatı’nı güçlendirmek için birtakım çalışmalar yapılsa da işe yaramamış ve 19. yüzyılda artık bu yapının hiçbir kıymeti kalmamıştır. Sadece sıradan devlet işleri için kullanılır hale gelmiştir.

Divan Teşkilatı ne işe fayda?


Divan Teşkilatı toplantılarında devletin tüm idari, siyasi, mali, askeri mevzuları görüşülür, incelenir ve bir karara bağlanırdı. Divan Teşkilatı’nın her bir üyesinin sorumlu ve bilgili oldukları mevzular vardı. O gün karar alınacak mevzuya uygun olarak padişah ya da vezir, bu yetkiliye sorular sorar ve bahis hakkında bilgi alarak en gerçek kararı verirdi.

Merkezin en güçlü yetkililerinden oluşan Divan Teşkilatı, hem dış hem de iç siyaset hakkında kararlar alırdı. Divan Teşkilatı’nın en kıymetli vazifeleri ortasında merkez ile taşra ortasındaki dengeyi sağlamak, tebaanın inançlı bir ömür sürmesi için kararlar almak, savaş ve barış koşullarını belirlemek, dış bağları takip ederek memleketler arası siyasette izlenecek siyasetleri düzenlemek vardı.

Divan Teşkilatı üyeleri ve misyonları:

• Vezir-i Azam ve vezirler
• Kazasker
• Defterdar
• Nişancı
• Kaptan-ı Derya
• Şeyhülislam
• Yeniçeri Ağası

Vezir-i Azam ve vezirler:

Sadrazam ismiyle da bilinen Vezir-i Azam, padişahtan sonra devletin en yetkili bireyidir ve padişah vekilidir. Başbakan üzere düşünebiliriz. Örfi hukuku düzenler, divana başkanlık eder ve en değerlisi, padişah sefere çıktığı vakit merkez idaresine vekalet ederek devlet işleyişini sağlar.

Osmanlı’nın birinci devirlerinde Divan Teşkilatı’nda ilmiye sınıfından tek bir vezir bulunurdu. Vakit içinde vezir sayısı arttı. Vezir-i Azam en yüksek statü olsa bile öteki veziler de birtakım bahislerde en az sadrazam kadar yetkilidir. Kubbealtı vezirleri olarak anılan bu yetkililerin sayısı en fazla 7 olmuştur. Sadrazamdan sonra bu bireylerden biri Vezir-i Azam olarak seçilirdi.

Kazasker:

Kadıasker ismiyle da bilinen kazasker, devletin türel ve resmi işlerinden sorumludur. Adalet bakanı üzere düşünebiliriz. Kadı tayinlerini de yapan kazasker, ilmiye sınıfındandır. Fatih periyodundan sonra Rumeli ve Anadolu’dan farklı olarak sorumlu iki kişi kazasker unvanıyla Divan Teşkilatı’nda bulunmuştur. Rumeli kazaskeri, Anadolu kazaskerinden daha yetkilidir.

Divan Teşkilatı’nda kazasker; eğitim, yargı, ordu ve gibisi pek çok mevzuda yetkilidir. Her bir kazaskerin pek çok yardımcısı bulunmaktadır. Kadılar tarafından çözülemeyen pek çok problem Divan Teşkilatı’na getirilir ve kazasker başkanlığında padişaha sunulurdu. Padişah sefere çıkacağı vakit kazasker de onunla birlikte giderdi.

Defterdar:

Kelime olarak defter tutan manasına gelen defterdar, Divan Teşkilatı’nın en değerli üyelerinden bir adedidir. Maliye bakanı üzere düşünebiliriz. Defterdar, devletin mali işleri ile ilgilenir. I. Murat devrinde, defterdar idaresinde maliye teşkilatının temelleri atılmıştır. Defterdar, devlet hazinesinin padişah vekili olarak kabul edilmektedir.

Bayram günlerinde toplanan divanlarda padişah, vezirler ve defterdarlarla ayağa kalkarak bayramlaşırdı. Bu bile defterdarların Divan Teşkilatı’ndaki ehemmiyetini göstermektedir. II Beyazıt periyoduna kadar Rumeli ve Anadolu olmak üzere iki defterdar vardır, Rumeli defterdarı baş defterdardır. Hatt-ı Hümayun ile birlikte defterdar, Maliye Nazırı ismini almıştır.


Nişancı:

Divan Teşkilatı’nın en kıymetli üyelerinden biri olan nişancı; fermanları, özel yazışmaları, uluslararası yazışmaları müellif ve evrakların başına padişah tuğrası eklerdi. Nişancı tıpkı vakit Mühimme Defteri’ni tutmakla vazifeliydi. Divanda defterdardan sonraki en değerli kişi olarak kabul edilir.

Kaptan-ı Derya:

Kaptan-ı Derya, bugünün deniz kuvvetleri kumandanıdır. Osmanlı donanmasının başındaki isimdir. Deniz yoluyla yapılacak seferler ve bahriyelilerin denetimi Kaptan-ı Derya’dadır. Bahriyeliler üzerinde tam yetki sahibidir.

Şeyhülislam:

Şeyhülislam, Osmanlı Devleti’nde din işlerinden sorumlu kişidir. Bugünün diyanet işleri liderinden çok daha geniş yetkilere sahiptir zira Osmanlı, şerri hukuka nazaran yönetilmektedir. Kanuni Sultan Süleyman periyodunda Divan Teşkilatı’na katılan şeyhülislam, sadrazam ile denk sayılmıştır.

Yeniçeri Ağası:

Yeniçeri Ağası, Acemi Ocakları’ndan ve Yeniçeri Ocağı’ndan sorumlu kişidir. Divan Teşkilatı’ndaki en kıymetli isimlerden biridir. İstanbul’un güvenliği onun elindedir. Arza çıkma yetkisine sahiptir. Birtakım yeniçeri ağaları tıpkı vakitte vezir olarak da misyon yapmışlardır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun bakanlar konseyi olarak düşünebileceğimiz Divan Teşkilatı nedir, üyeleri ve misyonları nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak bu ünite hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik.