Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Günümüzde haritalara erişim epeyce kolay olsa da geçmişte nerede olduğunuzu ya da nereye gideceğinizi bilebilmeniz için yıldızları takip etmek üzere farklı yollara başvurmanız gerekiyordu. Daha sonradan yapılan keşif ve icatlar her ne kadar bizleri bu üzere kaygılardan kurtarmış olsa da yer ve vakit konusu daima tartışmaya açık kaldı.
Geçmişte saat sistemi de yerden yere değişiklik gösteriyordu. Evet, biliyoruz; günümüzde de saat her yerde tıpkı değil ancak bahsettiğimiz periyotlarda herkes adeta kendi vaktini kullanıyordu. Ek olarak harita hususlarında da her ağızdan farklı sesler çıkıyordu. Pekala nasıl oldu da biz günümüzdeki saat dilimlerine ve harita biçimine ulaştık?
“Ülkeden çıkalım, kıyıyı takip ederek haritasını çıkaralım. En makûs ne olabilir ki?”
Coğrafi keşifler yaklaşık olarak 15’inci yüzyıl civarında başladı. Bu sebeple de bir gezgin olarak böylesi tehlikeli bir seyahate bu periyotta atılmak pek de akıl işi olmazdı. Aslında boyutlandırma üzere sebeplerle bu pek de dengeli olmazdı. Ayrıyeten çok lakin çok uzun sürecek olan bu seyahatte durmak isteseydiniz karışıklık yaşanması epeyce olasıydı.
Yani o denli çıkıp dolaşa dolaşa harita çıkarmak herkesin yapabileceği bir şey değil. Pekala bu beşerler harita kullanmadı mı?
- Yüksek çözünürlüklü hâli
Ayrıca üstte gördüğünüz haritanın aslında zıt çevrilmiş olduğunu belirtelim. Vaktin hesaplama usulleri gereği Mauro’nun haritasında aslında güney istikameti tepede bulunuyor. Altta alıştığımız formda olanını görebilirsiniz. Tek yapmak gereken bilakis çevirmek.
Peki Amerika keşfedilince haritalarda ne değişti?
Üstte gördüğünüz haritada (linkten daha yüksek çözünürlüklü olana bakmanızı tavsiye ediyoruz) Alman kartograf Martin Waldseemüller tarafından hazırlandı. 1507 yılında ortaya çıkan ve Waldseemüller ismiyle anılan harita, Amerika ismini geçiren ilk harita olmasıyla biliniyor.
Amerika’nın sola yerleştirilmesinin iki nedeni olabilir:
İlki tarih boyunca kendini göstermiş olan Batı’ya gitme, oranın zenginliklerini keşfetme isteği olabilir. Batı’ya yol alırken burası keşfedildiği için de haritada sola konulmuş olabilir. Lakin biz de biliyoruz ki bu, deniz ticareti için epey kritik olan harita konusunu etkilemek için kâfi olmaz. Yalnızca eklemek için ekleyecek olsaydık Amerika, Rusya’nın yanında da yer alabilirdi.
Bu sebeple Avrupa merkezli niyet sisteminin bunda bir rolü olduğunu düşünüyoruz. Bilhassa de o devirde hayli güçlü bir donanmaya ve geniş hacimli bir deniz ticaretini yürüten İngiltere üzerinden uzaklıklar hesaplanırken haritanın yerinden oynaması sorun olabilirdi. Elbette bu, üzerine fazlaca araştırma gerektiren bir mevzu. Saydığımız iki unsur de kendi fikrimiz olduğu için daha ayrıntılı kaynaklara bakmanızı öneriyoruz.
Örnek olarak Dünya’yı alıştığımız formdan farklı gören Çin’in haritasına bakalım:
Bu haritada görebileceğiniz üzere Çin, kendini merkeze yakın bir pozisyona yerleştirmiş. Buna ek olarak Amerika’yı, Afrika’yı ve Asya’nın geri kalanı da kenarlarda yer alıyor. Öğrendiğimiz tarihte Batı, gelişmeleri takip eden ve birçok vakit insanlığa istikamet veren kesim olmuştur. Lakin Çin için durum bu türlü değil.
İyi de niçin?
Batı’nın yaptığını Çin de yapıyor. Günümüzde her ne kadar Batı’yı örnek alma yaygın olsa da Çin’in geçmişteki kağıt, matbaa, barut üzere icatlarını unutmamak gerek. Bu üzere çok sayıda icatları ve keşifleriyle de kendilerini önde görüyorlar diyebiliriz.
Yani Avrupa merkezli niyet sistemi her nasıl Avrupa’yı merkeze koyuyorsa Çin de kendi haritasında tıpkı sebeple kendisini öne çıkarıyor.
Haritaların nasıl geliştiğine kabaca değindik. Pekala vakti ve pozisyonu anlamaya yarayan paralel ve meridyenleri neye nazaran yerleştirdik?
Günümüzde kullandığımız saat sistemi olan GMT, 1800’lerde ortaya çıktı. Greenwich Mean Time açılımıyla bildiğimiz bu kısaltma, saatlerin İngiltere’deki Greenwich üzerinden geçen meridyen sayesinde hayatımıza girdi. Ancak meridyenler hayali çizgilerdir ve başınıza nazaran “şurada olacak” diyebilirsiniz.
O vakit neden herkes tek bir meridyende anlaştı?
Bunun gerçekleşmesinden evvel her yer için ayrı saatler kullanılıyordu. Bilhassa de tren istasyonları, gidilecek yerlerdeki saat farkını göstermek için farklı pozisyonlarda saatlerin kaç olduğunu gösteren karışık tablolar hazırlıyorlardı. Bu da en kolay gündelik işlerden milletlerarası alanda kritik olan ticarete kadar birçok şeyi etkileyince ortak bir saat belirlemek zarurî hâle geldi.
1884 yılında 25 ülkeden toplamda 41 temsilci, Washington DC’de buluştu:
Burada başlangıç meridyeninin nerede olacağı tartışıldı ve konferansın sonunda Greenwich, 22’ye 1 oyla 0 meridyeninin geçtiği yer olarak seçildi. Burada karşı oy veren San Domingo olurken Fransa ve Brezilya oy vermemeyi tercih etti.
Bunun sebebi olarak da çoğunluk için daha yararlı olacağı söylendi. Aslında o vakitlerde denizcilik alanında kullanılan haritaların çoğunluğunda Greenwich başlangıç meridyeni olarak görüldüğü için yabancılık da çekilmeyecekti. Mevzu hakkındaki fikirlerinizi yorum kısmında paylaşabilirsiniz.
Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
