Edatlar (ilgeç), bağlaç ve ünlem

Edatlar (İlgeçler) : Ayrı tür ve görevdeki sözcükler ve kavramlar arasında anlam ilgisi kurmaya yarayan sözcüklere edat denir Edatların tek başlarına anlamları olmadığı gibi, tek başlarına görevleri de yoktur Ama diğer sözcüklerle birlikte cümle içinde tayin kazanırlar

Dilimizde kullanılan esas edatlar şunlardır : Gibi, kadar, güya, için, ile, den nedeniyle, den ötürü, den beri, mek üzere, e rağmen, e dürüst, e değin, denli, bile, den öte, den sonradan, den önce

Başlıca Edatlar ve Ayrı Kullanımları :

İle : Ilave şeklinde de yazılabilen bu edatla oluşturulan ilgeç öbeklerinin esas kullanımları şunlardır :

¨ İşin, eylemin, hangi araçla (vasıtayla) yapılacağını, yapıldığını bildirebilir
Örnek :
İstanbul ’ uçakla gideceğim

Ilgeç tümleci

¨ İşin, eylemin kimle yapıldığını, yapılacağını bildirebilir
Örnek :
Bu oyuncağı ufak kardeşimle yaptım

Edat tümleci

¨ İşin, eylemin nasıl yapıldığını, yapılacağını bildirerek durum zarfı olabilir
Örnek :
Çocuk, büyük bir neşeyle yanıma geldi

Durum Zarfı

¨ İşin, eylemin nedenini bildirerek edat tümleci olabilir
Örnek :
Arabanın devrilmesiyle yol trafiğe kapandı

Edat tümleci

¨ İki cümle aralarında bağlaç görevi üstlenebilir
Örnek :
Çok yorgundum; böylece senin işini peşine düşüp takip edemedim

Bağlaç

Gibi : Bu edatla kurulan edat öbekleri şu atama ve anlamlarla karşımıza çıkarlar :

¨ Benzetme ilgisiyle şart zarfı, sıfat, sıfatın zarfı, zarfın zarfı ya da ilaveeylem alarak bir isim cümlesinin yüklemi olabilirler Örnek : Bu şato gibi ev kimin? (sıfat)

Çocuklar gibi sevindi kadıncağız (durum zarfı)

Nermin gibi güzel bir kızım var benim de (sıfatın zarfı)

Küçük kızım dün hasta gibiydi (yüklem)

¨ Bir Takım durumlarda ölçü (nicelik) yönüyle karşılaştırma yapar
Örnek :
Senin gibi egoist birini görmedim

Ayşe, Ali gibi çalışkandır

¨ Cümleye, olabilirlik, şüphe anlamı da katar
Misal :
Bugünlerde görüşmüyoruz, işleri bozuldu gibi

Ayşe bugün ağlamış gibi

¨ Bir Takım kullanımlarda cümleye tam yok de bütün olmaya yakın, yaklaşık olma anlamı katar
Misal :
Yemek Yemek pişti gibi

Kış geldi gibi

Kadar : Bir Takım kullanımlarda dek edatı sözcükler ve kavramlar arasında benzetme ilgisi kurar
Örnek : Senin bugün cennet değin vatanın var

İnsan dek zalim varlık yoktur

Cümleye civarında, dolayında anlamı katar
Örnek : Onu bir saat dek bekledim

İki kilo değin aldım

Bazı cümlelerde, kadar kadar ilgeçlerinin anlamını karşılar, bitiş ilgisi kurar
Misal :
Sabaha kadar yağmur yağdı

İstanbul ’a değin otobüsle gittim

Bu edat bir takım cümlelere ölçüsünde, derecesinde anlamı katar
Misal :
Gücümün yettiği değin çalışacağım

Aleyhinde : Bir ada karşın kullanılırsa önad olur
Örnek : Aleyhinde görüş, Rakip

¨ Isim olarak kullanılır Örnek : Buradan karşı güzel görünüyor

Bir filika kiralayıp karşıya geçti

¨ Ad olarak kullanıldıklarında, belirtili ad tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan olur
Örnek : Okulun aleyhinde manâsız bir arsa var

Tamlanan

Karşının döneri daha hoş

Tamlayan

¨ “e aleyhinde biçimindeki kullanımları edattır Edat tümleci kurar Örnek :

Küçüklerin büyüklerine aleyhinde saygılı olması gerekir

Bu söze aleyhinde ne denir?

¨ “e karşısında edatı, süre anlamlı sözcüklere geldiğinde zarf tümleci kurar
Misal :
Sabaha aleyhinde bir fırtına koptu

Zarf tümleci

¨ “Karşısında sözcüğü, ikileme kurar, eylemleri eylemsileri şart anlamıyla sınıflandırarak zarf olur
Misal : Toplantıda onunla karşı karşıya oturduk

¨ Deyim biçiminde eylem öbekleri kurar
Örnek : karşı gelmek, karşı gelmek

İçin : Bazı cümlelerde, sözcükler ve kavramlar aralarında niçinsonuç ilgisi kurar Bu kullanımda “den ekiyle anlamca özdeştir
Örnek :
Ders çalışmadığı için sınıfta kaldı (Ders çalışmadığından)

Hava soğuk olduğu için dışarı çıkmadım (soğuk olduğundan)

¨ Bir Takım cümlelere amacıyla, maksadıyla anlamı katıp amaçnetice ilgisi kurar
Misal :
Seni bakmak için buraya geldim (Gelmesinin amacı görmek)

Koşu yapmak için spor ayakkabısını giydi ( Ayakkabıyı giymesinin amacı koşu yapmaktı)

¨ Kimi kullanımlarda cümleye hakkında, konusunda anlamı katar
Misal :
Senin için sözüne artı kararsız diyorlar

Babam için çabuk iyileşir diyorlar

¨ Bir Takım cümlelere özgüleme anlamı katar
Örnek :
Bu kitapları senin için aldım

Akşamki oyun için bilet aldık

¨ Kimi kullanımlarda “sahip edinmek adına, uğruna anlamı katar
Misal :
Dedelerimiz bu vatan için canlarını feda etmişler

¨ Cümleye “karşılık anlamını katarak edat tümleci olabilir
Misal :
Bu eski kitap için bütün on milyon ödedim

Edat tümleci

Üzere : Bir Takım durumlarda için edatıyla özdeş olup, cümleye nedeniyle, maksadıyla anlamı katar Örnek : Mektubu sana göndermek üzere yazmıştım

Tatile gitmek üzere çantamı hazırladım

¨ Bazı cümlelere şartıyla, koşuluyla anlamı katar
Örnek :
Kitabı yarın getirmek üzere aldı

Bir hafta sonra ödemek üzere ondan para istedim

¨ “Üzere edatının, tam yok de bütün olmaya yakınlık, yaklaşık olma anlamı da vardır
Misal:
Arkadaşım varmak üzere

Yağmur vermek üzere

YalnızAncak : Bir ada karşın kullanılırsa, önad olur
Misal : Yalnız adam, yalnız birey

¨ Bir eylemi veya eylemsiyi nitelemesi halinde, belirteç olur Misal :

Bu kadar yolu yalnız gelmiş (Nasıl gelirdi? Yalnız)

Beni yalnız bırakıp gitti (nasıl bırakıp? Yalnız)

¨ İki cümleyi birbirine bağlaması halinde, ama, fakat bağlaçlarının görevini üstlenir
Örnek:
Bu işi yaparım, yalnız paramı peşim isterim

Ben de gelirim, yalnız bugün çok işim var

¨ Edat olması halinde cümleye “yalnızca, tek, bir tek gibi anlamlar katar
Örnek :
Aradığınız kitabı yalnız burada bulabilirsiniz

Bu sandık yalnız bu anahtarla açılır

ANCAK : Bu ilgeç ötekilerin aksine, kendinden önceki sözcük ya da sözle yok, kendinden sonraki sözcük ya da sözle öbekleşir ve cümleye “tek, bir tek anlamlarını katar Bu yüzden de edat olan “ama sözcüğünü bağlaç veya zarf olarak karşımıza meydana çıkan “fakat sözcüklerinden dağıtmak çok kolaydır Misal :

Bu sorunu ancak Ahmet Bey çözebilir (ilgeç)

Çok aradım; oysa (lakin) istediğim gibi bir konut bulamadım (bağlaç)

Bu kömür bize iki ay fakat (zor) yeter (zarf)

Görevlerine Kadar Edatlar :

¨ Addan önce gelerek, sıfat öbeği halinde bir önad tamlamasının tamlayanı olabilirler

Misal : O mağazada bedenime kadar elbise bulamadım

Tamlayan

Onun gibi insan az bulunur bu dünyada

Tamlayan

¨ Sıfattan önce gelerek, söz konusu sıfatın zarfı olabilirler
Örnek :

Bu değin soğuk bir insan görmedim *