Ekler ve sözcük yapısı

Ekler ve kelime yapısı konu anlatımı

EKLER VE KELIME YAPISI

EKLER
Sözcüklerin kök ya da gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara öbür anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten ses ya da ses bileşimlerine ek denir
Bunlardan çekim eklerini daha önce gördüğümüz için üretim ekleri üstünde duracağız

Üretim Ekleri
Ad ve fiillerin kök ya da gövdelerine gelerek onlardan başka ad ya da fiil türeten eklerdir
Burada kök sözünü de açıklamakta menfaat var

Kök
Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır Köklerde yapım eki bulunmaz, fakat çekim eki bulunabilir

Örneğin;
“Evimiz sözünde “konut; sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır “(i)miz eki iyelik ekidir; yani ad çekim ekidir Öyleyse bu kelime yapım eki almamıştır, kök halindedir
Kökler iki türde bulunur; Ad kökleri ve Fiil kökleri “Geldi sözcüğündeki kök “gel fiil kökü; “sözlük sözcüğünün kökü olan “laf isim köküdür Oysa ara sıra ses taklidi aracılığıyla oluşan yansıma kökler de vardır

Örneğin;
“ormanlık sözcüğünün kökünü bulurken en manalı olarak gördüğümüz “ağ sözünü kök olarak düşünebiliriz Fakat “ormanlık sözüyle balık tutmakta kullanılan “ağ sözünün herhangi bir amaç ilişkisi yoktur Öyleyse bu sözcüğün kökü “ağ olamaz Ondan daha sonra ağa sözcüğünü görüyoruz Tekrar “ormanlık sözüyle “ağa sözcüğü arasında bir amaç ilgisi yoktur Öyleyse bunu da kök olarak alamayız Alabileceğimiz kök elbette “ağaç köküdür Buradan şu sonucu çıkarabiliriz; sözcüğün köküyle, ilave aldıktan sonraki şekli aralarında mutlaka bir manâ ilgisi olmalıdır
Sözcüğün üretim eki aldıktan sonraki durumuna vücut denir
Bir kelime birden çok üretim eki alabilir Ilk üretim eki köke diğerleri gövdeye eklenir

Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları:
Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişim yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke kopamamak şartıyla, değiştirir

Örneğin;
“Yolda bekliyor cümlesindeki “yol sözü “geçilen yer anlamındadır “de hal ekini alarak “yolda şekline geldiğinde de geçilen yer olma anlamı değişmemektedir
“Yolcu bekliyor cümlesinde ise “geçilen yer olan “yol sözü “cu üretim ekini alarak bu anlamını yitirmiş “yoldan gelen veya “yola dışarı giden kişi anlamına gelmiştir Yani yolla bir manâ ilgisi vardır; fakat yer ismi, kişinin niteliği anlamını ifade edecek ışık halkası gelmiştir
Çekim ekleri bir sözcüğe üretim ekinden daha sonra eklenir Yani önce üretim ekleri, sonradan çekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır
Ilave ve kök hakkındaki bu genel bilgilerden sonra acilen eklerin önemlileri üstünde durabiliriz

a İsimden Isim Yapan Ekler
Ad kök ya da gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir Oysa bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir
Bu eklerden bazıları şunlardır:
“lık lik eki
“Buraya bir odunluk yapmıştık
cümlesinde ek, “odunların koyulacağı yer anlamında bir kelime türetmiş
“Pencereye güneşlik almamız gerekiyor
cümlesinde güneşten korunmak için kullanılan alet ismi yapmış
“Sendeki bu gençlik bir gün gidecek
cümlesinde görünmeyen bir ad yapmış
“Kiralık ev arıyoruz cümlesinde “kiraya verilecek anlamında önad yapmış
“Benlik dikkatle korunmalıdır
cümlesinde zamire gelerek ondan soyut bir ad türetmiştir
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi bir ek eklendiği sözcüğe değişik anlamlar katabilir Bundan sonraki ekleri cümle içinde gösterip geçeceğiz Ne anlayış geldiğini tümce içindeki kullanımlardan çıkarabilirsiniz
“Bundan Böyle biz de şehirli olduk
“Kimse evsiz yaşayamaz
“Her noktaya bir gözcü koyalım
“Bu yaz İngilizce kursuna gideceğim
“Gençleri çağdaş bir insan olarak yetiştirelim
“Yarışmada üçüncü olduğumu söylediler
“Her sınıftan üçer kişi gelsin
“O çocuksu gülüşüne bayılıyorum
“Bu yemeğin acımtırak bir tadı var
“Onun kendine özgü bir anlatımı var
“Sen çok egoist birisin
“Şu gelen sarışın çocuğu tanıyor musun?
“Seninle yaşıt olduğumu bilmiyordum
Bunların dışarıda, az da olsa, kullanılan isimden ad yapma ekleri de vardır Kayda Değer olan kök halindeki sözcüğü bulup eklerini inceleyebilmektir
Değerini Düşürme eki olarak kullanılan “cık, cağız, cak eklerini kimi kaynaklar çekim eki olarak değerlendirir Fakat sorulardan anladığımız kadarıyla bu ilave üretim ekidir
“Kış gününde bu incecik gömlekle gezilir mi?
“Bu hayvancağız bu kadar yükü nasıl taşısın?
cümlelerinde gördüğümüz bu ekin, acınacak şey, pekiştirme, sevgi gibi birçok anlamlar taşıdığı görülür
Değeri Düşme eki eklendiği sözcükte bazen ses düşmesine, ara sıra ses türemesine sebep olabilir
“Ufacık elleriyle böylece hoş resim yapıyordu ama!
cümlesinde “ufak sözü “cik ekini aldığında, sondaki “k sesi düşüyor
“ufak ® küçücük
“küçük ® minicik
“yumuşak ® yumuşacık sözcüklerinde de benzer özelliği görebiliriz
Bazen de ses türemesi olabilir
“Hemen Hemen Hiç aşım, kaygısız başım atasözünde “az sözcüğüne “cık ekini getirdiğimizde “azcık olması gerekirken “azıcık olmuş; yani ara sıra “ı sesi türemiş
“Bu gencecik yaşında ne sıkıntılar çekti zavallı
cümlesinde ise ekten önce “e sesinin türediğini görüyoruz
Kimi sözcüklerde bu ek, fiilden kelime türetmiş gibi görülebilir

Mesela;
“Bebek, etrafındakilere gülücükler yolluyordu
cümlesinde “gülücük sözü güya gülümsemek fiiline “cik eki getirilerek üretilmiş; oysa kelime aslında “gülümsemecük şeklindeymiş, sonradan “ş düşerek “gülücük olmuş
Bir Takım durumlarda “cık eki küçültmeyle ilgisi olmayan, bir nesne, bir kavram adı da yapabilir
“Onun bu sene kulakçık ameliyatı olması gerekiyor
“Yaşlılıktan elmacık kemikleri dışarı çıkmış adamın
cümlelerinde bu ekin değerini düşürme anlamından sıyrıldığını ve nesne ismi yaptığını görüyoruz
Bir Takım isimden ad yapma ekleri de yansıma sözcüklere gelerek onlardan isim türetebilir
“Bu gürültü nereden geliyor?
cümlesinde “gürül yansıma sözcüğü “tü eki alarak ad olmuştur
“Dün geceki horultu kimden geliyordu öyle?
“Bu mahallede fısıltı gazetesi iyi çalışıyor galiba
cümlelerinde altı çizili sözcükler yansımadan isim olan sözcüklerdir

b İsimden Fiil Yapan Ekler
Ad kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir
“Bahçedeki çiçekleri suladı
cümlesindeki altı çizili sözü incelediğimizde “su ismine getirilen “la eki, ismi “sulamak biçiminde bir fiile dönüştürmüştür
İsimden fiil yapan önemli ekleri cümlelerde gösterelim
“Yol, buradan daha sonra gitgide daralıyor
“Yaşlı adam yerinden doğruldu
“Parmağu uzun zaman kanadı
“Yaptığı fedakarlığı duyunca gözleri yaşardı
“Derste kulağıma bir şeyler fısıldadı, gitti
“Niçin bu değin geciktin?
“Sıkıntılara dayanamayıp delirdi zavallı
“Bu sözlerimi neden bu dek garipsediniz?
“Konuşmacının düşüncelerini pek benimsemedim
Ekler bir takım sözcüklerde ses düşmesine sebep olabilir
“Haberi duyunca rengi sarardı
cümlesinde altı çizili kelime “sarı ismine “ar eki getirilerek yapılmıştır Bu sırada “sarı sözcüğünün sonundaki “ı sesi düşmüştür

c Fiilden Isim Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan ad türeten eklerdir Bunlar da cümlede önad, zarf görevlerinde kullanılabilir
“Burada bir zamanlar bir durak vardı
cümlesinde altı çizili sözcük, “dur fiiline “ak eki getirilerek yapılmıştır
En çok kullanılan fiilden isim yapma eklerini tümce içinde gösterelim
“Bu açlık bende eskiden beri var
“Gereksiz bir istif eşya var bu evde
“Herkese sevgi duymam gerekmiyor
“Büyük bir dalga, kuma yazdıklarımı sildi, götürdü
“O, babasına çok düşkün bir çocuk
“Bu değin alıngan olmana lüzum yoktu
“Her balık adam bu değin derine dalamaz
“Yeni aldığım süzgeç ortalıkta görünmüyor
“Doğa durağan yok değişkendir
“Bu eserin okuyucu bulması çok güç
“Bundan Böyle benzer şeyleri yapmaktan usanç duydum
“Bu yazı geçen gün dergide yayınlandı
“Bir ay da kesinti olmasa maaşlarda
“Geldiklerine dair bir semptom var mı?
“Dağlar bize bundan böyle geçit vermiyor
“Işıl ışıl bir güne daha merhaba dedik
Türkçe ’de rakam bakımından en çok üretim eki fiilden ad yapma ekleridir Biz burada oysa çok önemlilerini verdik

d Fiilden Fiil Yapma Ekleri
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir
“Buradan iki yıl önce taşındı
“Müzeyi gezmeden buradan gidilmez
“Ortalık adamakıllı karıştı
“O sudan sana da mı içirdiler?
“Bu sözümüz onu mutlaka darıltmıştır
“Yeni takılan sokak lambalarını söktürmüşler
“Çiçekleri dalından koparmayın
“Bu itham karşı biraz şaşaladım

SÖZCÜĞÜN YAPISI
Sözcüğün yapısını üç grupta inceleyebiliriz: Basit kelime, türemiş sözcük, alaşım kelime
Şu Anda bunları iyice görelim

1 Basit Sözcük
Üretim eki almayan sözcüklerdir Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir Üretim eki almadıklarından bunlar defalarca kök halinde bulunur
“Her tarafı bembeyaz karlar örtmüştü cümlesindeki tüm sözcükler basittir

2 Türemiş Sözcük
Üretim eki alan sözcüklerdir Türemiş sözcükler cümledeki görevlerine kadar muhakkak türleri karşılar Bu Nedenle kelime keza yapı ayrıca görevce adlandırılır; yani türemiş isim, türemiş önad, türemiş fiil gibi
“Bu köşeye bir kitaplık belirlemek lazım
“Bana bir silgi verebilir misin?
“Sınıfımızın başkanı fazla dalgın biriydi
“O her zaman büyük düşünürdü
“Yolda çok çabuk yürürdü
“O tekrar tekrar yanında çalışanları gözetirdi
“Çocuklar asla sevgisiz yaşayamaz
“Fazla acıktım, haydi yemeğe gidelim
cümlelerindeki altı çizili sözcükler türemiştir
cümlesinde altı çizili kelime, “aç ismineık isimden fiil yapma eki getirilerek türetilmiştir Buna türemiş fiil diyoruz
“Yaprakların hışırtısı, kuşların cıvıltısına karışmış, tatlı bir musıki oluşturmuştu
cümlesinde altı çizili sözcükler “hışır, “cıvıl yansıma sözcüklerine “tı eki getirilerek yapılmıştır ve yansımadan türeyen isim oluşturulmuştur

* * *
Bazı pekiştirmeli sözcüklerde sözcüğün başına bir hece eklendiği görülür
“Etraf bembeyaz olmuş, göz kamaştırıyordu
cümlesinde altı çizili kelime incelendiğinde “beyaz sözcüğünün ilk hecesinden oluşturulmuş “bem hecesinin sözcüğün başına geldiğini görüyoruz Bu bir ilave olmadığından sözcük yapım eki almamıştır; yani basittir
bir de, Türkçe sondan çekimli bir dildir, ekler defalarca sözcüğün sonuna eklenir
Bir sözcük sadece kökten türetilmez; gövdelerden de türetilebilir
“Şuralarda bir gözlükçü vardı önceden
cümlesinde altı çizili kelime “göz isminden “gözlük, “gözlük isminden “gözlükçü olmuştur Görüldüğü gibi “lük eki sözcüğün köküne, “çü eki gövdesine eklenmiştir Kesinlikle kelime yeniden türemiş bir isimdir

3 Alaşım Sözcük
İki ayrı sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından az çok bambaşka bir kasıt oluşturacak biçimde kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir
Alaşım sözcükler öbür şekillerde oluşur Kimileri ad tamlamalarının, kimileri sıfat tamlamalarının, kimileri cümle özelliği belirten söz öbeklerinin kaynaşmaları sonucunda oluşmuştur
Bu kaynaşma esnasında sözcüklerin her ikisi anlamını kaybedebilir
“Bahçeden çok hoş hanımeli kokusu geliyordu
Sözcüklerden yalnızca biri anlamını kaybetmiş olabilir
“Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine
Sözcüklerden hiçbiri anlamını tamamen kaybetmemiş olabilir
“Bu kış yeni bir ayakkabı almam lüzum

* * *
Bileşik sözcükler yapılışlarına kadar öbür özellikler gösterir Bunları şu şekilde gruplandırabiliriz

a Isim Tamlaması Aracılığıyla
“Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış
“Onlar düğünden sonradan balayına gidecekler
“Üstünde camgöbeği renginde bir kazak vardı
“Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi
cümlelerinde altı çizili alaşım sözcükler ad tamlaması yoluyla oluşmuştur Sözcükleri farklı düşündüğümüzde bu, açık olarak anlaşılabilir
Bazen bu yolla oluşan isimlerin bilhassa yer isimleri sonunda sahiplik ekinin düştüğü görülür
“Edirnekapısı ® Edirnekapı
“Kadıköyü ® Kadıköy
sözcüklerinde altı çizili eklerin düştüğünü görüyoruz

b Sıfat Tamlaması Aracılığıyla
“O ne kurnaz adamdır bilsen
“Buradan Acıgöl ’e gidebilir miyiz?
“Buralarda eskiden fazla sivrisinek olurdu
“Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler sıfat tamlamalarının kalıplaşmasıyla oluşmuştur

c Iyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla
“Burası bağrıyanık insanların diyarıdır
“Çocukları artı başıboş bırakmamalıyız
“O sütübozuk adama güvenir miyim hiç?
cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde, birinci kelime ad, ikinci kelime sıfat özelliği gösteriyor ve isim olan kelime sahiplik eki almıştır

d İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Aracılığıyla
“Odaya yeni bir kanepe alalım
“Bu denizlerde gelgit olayı böylece görülmez
“Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu
“Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi
cümlelerinde her iki sözcük de çekimlidir Birleşerek kendi anlamlarından ayrı bir kasıt açıklama etmişler, veya cins değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde sözcükler oluşturmuşlardır

e Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Aracılığıyla
“Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir
“Yeni bir mütareke imzalanacakmış
“Bu lokantada imambayıldı güzel yapılır
cümlelerinde altı çizili sözcüklerin birincisi isim, ikincisi çekimli bir fiildir Sözcükleri hakiki anlamlarında düşündüğümüzde bunların bir cümle özelliği gösterdiğini söyleyebiliriz

f Ad ve Fiilimsinin Kaynaşması Aracılığıyla
“Bu bölgede ayçiçeği yetişmiyormuş
“Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu
“Böyle oyunbozanlık edersen seninle geçinemeyiz
“Bu limana bir dalgakıran yerine getirmek lazım
“Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu
cümlelerinde birincisi ad soylu kelime, ikincisi sıfatfiil olan bu sözcüklerden bir alaşım kelime meydana gelmiştir
Bunlardan başka yollarla da bileşik kelime oluşturulabilir Kayda Değer olan iki öbür sözcüğün kaynaştığını anlayabilmektir
Bileşik sözcüklerin kimileri oluşurken ses kaybı olabilir
“Pazartesi günü size geleceğim
cümlesindeki sözcüğün oluşmasına bakalım
Pazar ertesi ® Pazartesi
Görüldüğü gibi “er hecesi düşmüştür
Bir Takım bileşik sözcüklerin oluşumunda ise iki ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez
sütlü aş
ne belli başlı
bu pek
®
®
®
sütlaç
nasıl
böyle
Bu sözcüklerin bundan böyle iki öbür sözcükten oluştuğunu düşünemiyoruz bile
Alıntı *