Emevi ve Abbasilerin Mevaliye karşı uygulamaları ve etkileri

Emevi İktidarının Tutumu
Muaviyenin iktidara gelmesiyle birlikte Musluman toplumun yaşam
koşulları ve olaylara bakış acıları derinden değişim surecine girmiştir
Cunku onunla birlikte hilafet sisteminde değişiklikler meydana gelmiş;
hanedanlık ve saltanat olarak nitelendirilebilecek14 bir uygulamaya
gecilmiştir Bunun yanı sıra yeni siyasi acılımlara ve dizayn edilen yeni
ekonomik sisteme dini meşruluk kazandırılmaya calışılmıştır Bu
uygulamalar, muhatap kesimlerden biri olarak mevaliyi bircok acıdan
etkilemiş ve enerjilerini değişik yonlere sevketmiştir
Emeviler, kendi iktidarlarını guclu kılmak, yonetimlerini meşru
zemine yerleştirmek, soylemlerinden rahatsızlık duydukları
muhalefetin gucunu ve direncini kırabilmek adına, insan iradesini
gormezlikten gelerek, Cebr duşuncesinden yararlanmak istemişler ve bu
doğrultuda yaptıklarını “Allahın Takdiri cercevesinde
temellendirmeye calışmışlardır Bu sureci, “Rabbim beni bu goreve ehil gormeseydi, onu bana bırakmazdı Bizde bulunmasını Allah cirkin
gorseydi değiştirirdi Ben Allahın hazinesinin sahibiyim, Allahın
verdiğini verir, onun yasakladığını yasaklarım15 soylemi ile birlikte
Muaviye başlatmıştır Boylece makam ve konumları itibariyle guclu ve
etkin insanlar, ekonomik alanda oluşan krizin, yanlışlıkların,
haksızlıkların ve olumsuz gorulen uygulamaların kendileri ile ilgili
olmadığını, her şeyin Allahın takdiri ile olduğunu soyleyerek
sorumluluktan kacınmışlardır16 Oysa iktidara geliş yontemi ne olursa
olsun yoneticinin adaleti uygulayacak biri olması halk kesimince her
zaman istenmiştir Soz gelimi saltanat usuluyle hilafete gelmesine
rağmen Omer b Abdulazizin hemen hemen her musluman grup
tarafından takdir edilmesinin arka planında adil bir yonetim17
gostermesi yatmaktadır
Emeviler doneminde Musluman toplumun yapısı, ağırlıklı olarak
Araplar ve kendi varlığını yeni hissettirmeye calışan mevaliden
oluşmaktaydı Fethedilen yeni bolgelerde İslamı kabul eden Arap
olmayan unsurlar, hem yoneten kesim, hem de Arap kamuoyunda
mevali olarak adlandırılmış ve idari, siyasi, ekonomik ve sosyal olarak
hayatın her alanında ikinci sınıf vatandaş gibi gorulmuşlerdir Bu
donemde mevali, Arap olan muslumanların yararlandığı bircok
imkandan yararlanamamış ve bu yondeki istek ve uygulamalar
yadırganmıştır Soz gelimi Hadis ilminde one cıkan ve takva sahibi bir
insan olarak bilinen Sudan asıllı mevali18 Said b Cubeyr (95714) KUfe
kadılığına tayin edildiğinde bazı gruplar, bu atamaya, kadılığın
Arablara ozgu bir meslek olduğunu duşunduklerinden dolayı tepki
gostermişlerdir19
Yine bu donemde mevali, orduda musluman Araplar gibi suvari olarak değil de, ancak piyade olarak bulunabilme hakkını elde
edebilmiştir Ustelik Arap suvarilerden daha az aylık ve daha az hisse
alıyorlardı Ayrıca mevali feyden pay alamıyor, ganimetlerden de cuzi
oranda yararlanabiliyordu Bu cercevede, Muhtar esSakafi, mevaliye
feyden pay ayırdığı icin KUfeli Araplardan tepki gormuştur20 İlmi ve
fikri alanda da etkili olan mevalinin, Mekke, Yemen, Mısır, Suriye,
Cezire, Horasan ve Basrada meşhur alimler yetiştirdiği gorulmektedir
Bu durum donemin halifesi Abdulmelik (86705)in endişe duymasına21
neden olmuştur
Mevalinin varlığı ve gucu hissedilmeye başlandıktan sonra
Emeviler, cozmek zorunda oldukları onemli bir sorunun ayrımına
vardılar Halife Abdulmelik bu duruma care bulmak icin Haccacı Iraka
vali olarak atadı22 O da, Basra Camiinde okuduğu hutbede “karşımda
koparılma zamanı gelmiş bazı olgunlaşmış kelleler goruyorum; onların
sahibi benim23 demek suretiyle ilk govde gosterisini yaptı Emevi
yonetiminin tutumu ve Haccacın mevaliye karşı uygulamış olduğu
ekonomik politika, devletin yoneticileri ile yonetilen kesim arasındaki
gerginliğin tırmanmasına yol acmıştır Emeviler doneminde devletin
biri ganimetler, diğeri vergiler olmak uzere iki gelir kalemi vardı
Esasen devlet, fetihlerin durmasıyla gelir gider dengesini sağlamada
zorluk cekmekteydi Ceşitli duzenlemelere gidilmesi ve mevaliden vergi
alınma isteği, bu dengeyi tutturma ihtiyacından kaynaklanmaktaydı24
Haccacın, harac toplamak icin gorevlendirdiği amilleri, kendisine
mevalinin musluman oldukları icin, bunlardan harac alınamayacağını
yazmışlarsa da Haccac, Basra ve diğer şehirlerde yerleşmiş olan, ama
harac odemeyen herkesin şehirlerden cıkarılması emrini verdi Bu
aşamadan sonra, emrin muhatabı olan herkes, bir meydanda toplanarak nereye gideceklerini bilemez durumda, ağlama protestosuna
başladılar25 Bu sessiz direnişe rağmen mevali, hukumet tarafından
şehirlerin dışına surulmuş ve daha once geldikleri yerlere geri
gonderilmiştir
Emevilerin mevaliye uygulamış oldukları ekonomik politika, Arap
ustunluğune dayalı tutumları, EmeviHaşimi cekişmesinin doruk
noktaya ulaşması vb sosyo politik olaylar, ilgili bircok kesimi muhalif
kanatta toplamıştır Emeviler, bu muhalefeti susturmak veya alt etmek
icin ulemanın desteğinden de yararlanmak istemişlerdir Soz gelimi,
Zuhri (124742), Kaderiyyenin kanının helal olduğuna dair Abdulmelik
b Mervana fetva vermiştir33 Hasan Basri gibi vali ve halifeleri
uyarmanın ahlaki bir sorumluluk olduğunu soyleyen alimler de
olmuştur O, Emevilere karşı isyan edenleri uyarmayı da ihmal etmemiş
ve emire itaatin şart olduğunu soyleyerek ayaklanmalara taraftar
olmamıştır34 Onun geleneğinden gelen Amr b Ubeyd (144761) de,
ceza olarak bir hırsızın elinin kesildiğini gorduğunde, yoneticileri
kastederek “gizli hırsız acık hırsızın elini kesiyor35 demiştir
Bu arada Emevi saltanatının sarsılmasında etkin bir rol ustlenen
başka bir mevali hareketi de dikkat cekmektedir Bu hareket, Turk
diyarı olarak bilinen Horasanda Haris b Sureyc onderliğinde ortaya
cıkmıştır36 Wellhausen, Haris bSureycin İranlı muslumanlara devlet
icinde vatandaş hukukunu kazandırmak amacıyla giriştiği bu
teşebbusu şoyle kritik eder: “Haris daha evvelki devirlerde harekete
gecmiş olsaydı ona bu mutaassıp inkılapcı sıfatıyla Harici denilecekti
Fakat o, Haricilerin ısrarla uzerinde durdukları mufrit fikirlere saplanmamıştı Ne kendisine halife sıfatıyla biat ettiriyor, ne de başka
birisi icin biat topluyordu Murcii olarak ortaya cıkmıştı Murciilik ise;
bir toplanma politikasıydı37 Bu kişi, haksızlığa uğrayanlarla birlikte
devlete karşı carpışan Mesih rolune burunmuş bir mazlumlar
kurtarıcısı38 olarak gorulmuştur Bu hareketin mensuplarını kendine
bağlamayı başaran Abbasiler, onların yardımıyla zafere ulaştılar39
Boylece Emevilerin tebasına ve ozellikle mevaliye karşı surdurduğu katı
rejim en buyuk protestoyu mevaliden almış oldu Bu bir anlamda
mevalinin Araplara karşı ustunluğuydu
Genel olarak Emevi iktidarının menfaatlerini dinin onune
almaları, Haccacın mevaliye karşı uygulamış olduğu ekonomik
politikanın bazı halifelerce desteklenmesi, kabileci ve ırkcı tutumların
sergilenmesi gibi uygulamalar; soz konusu iktidarın kendi sonunu
hazırlayan sebeplerdi Hem muslumanlığın gereğini yapmak isteyen
hem de kulturel kimliklerini korumak isteyen, ama mevali nitelemesiyle
dışlanan, itilen, kakılan bu kesim, bu sonun hazırlanmasında onculuk
yapmıştır