Erginlik Döneminde Dikkat Dağınıklığı ergenlikte anksiyete yetişkinlerde uyarı dağınıklığı ergenlerde uyarı dağınıklığı yetişkinlerde tedavisi için tümör Pediatristler, ergenlerde artan şekilde DEHB tanı ve tedavisiyle karşılaşmaktadır DEHB olan çocukların bu sorunlarını ergenliğe taşıdığınadair görüşün büyüyen gitgide taraftarı vardır Bu yazıda ergenlikteki DEHBnda yaygın gözlenen sorunlardan bahsedilmesi amaçlanmıştır Dört sorun üzerine tartışılmıştır: (1) çocukluktan ergenliğe taşınan DEHBnun doğal gidişi nasıldır? (2) birincil defa ergenlikte ortaya çıkan DEHB var mıdır? (3) çocukluktan ergenliğe taşınan DEHBn tedavisinde farklılıklar var mıdır? (4) ergenlikte ilave problemler gelişir mi? TANI VE DOĞAL SONUÇLARI İleriye dönük izlem çalışmaları DEHB olan çocukların takriben %78inde, ergenlikte çoğu klinik belirtilerin gözlenmeye devam ettiğini göstermektedir (Barkley ve ark 1990, Hart ve ark 1995, Biederman ve ark 1996) Dikkatsizlik ve impulsivite, fiziki hiperaktiviteye oranla daha fazla persiste (ısrarcı) kalır ve mental rahatsızlık haline dönüşür Çocukluk DEHBnun ergenliğe persiste olacağını 3 etken yordar: (1) DEHB aile öyküsü, (2) aile içi olumsuzluklar, (3) psikiyatrik komorbiditenin varlığı (Biederman ve ark 1996) Ailelerinde DEHB olan (mesela annebaba, kardeşler), sık annebaba ruhsal bozukluğuna ve aile çatışmalarına sahip olanlar ve kendilerinde komorbid olarak davranım bozukluğu, duygudurum ve anksiyete bozuklukları olan çocukların, bu sorunları olmayanlara oranla DEHBnun ergenliğe taşınma olasılığı daha fazladır Bu izlem çalışmaları ergenlikte bu çocukların; psikiyatrik şart, akademik, şehvetli, aile işlevleri, sürücülük (vasıta) konusunda sorunlara ve yüksek tehlike davranışlara eğilimli olduğuna işaret etmektedir Psikiyatrik koşul yönünden değerlendirildiğinde; DEHB olan ergenlerin %5965i karşıt olma bozukluğu, %22%43 davranım bozukluğu, %29 major depresif bozukluk, %11 bipolar bozukluk, %27 çoğu anksiyete bozukluğu ve 20 yaşına kadar çoğu şahsiyet bozuklukları ilaveten gösterirler (Barkley ve ark 1990 , Biederman ve ark 1996) DEHB ve davranım bozukluğunun olduğu altgrup madde kullanımı için bilhassa risk altındadır Bunun yanına DEHB olan ergenlerin olmayanlara oranla iki yıl daha önce sigara kullanmaya başlangıç riski vardır (Milberger ve ark 1997) Ergenlikte aralıksız çocuklar daha sık mektep başarısızlığı laf konusudur Bu ergenlerde daha düşük not alması, okuldan uzaklaşma veya okuldan atılma daha yüksek olasıdır (Barkley 1998) Ego saygısında düşüklük ve şehvetli sıkıntılar artar (Slombowski ve ark 1995) DEHB olan ailelerde annebaba ile ergen ilişkilerinde; artmış çatışma, negatif irtibat ve uyuşmazlıklar DEHB olmayan ailelere oranla daha sıktır, bilhassa karşıt olma bozukluğu komorbid durumlarda yoğunluk daha da artar (Barkley ve ark 1991, 1992) DEHB olan ergenler daha kuralsız araba kullanma, daha sık trafik cezası ve trafik kazası yaparlar (Barkley ve ark 1993, 1996) DEHB olmayan ergenlerle karşılaştırıldıklarında; yüksek riskli cinsel davranışları fazladır, birincil cinsel deneyimleri daha erken yaşta olur, daha sık cinsel partner değiştirirler, daha az doğum kontrolü uygularlar, cinsel yolla bulaşan hastalıklar daha sıktır ve daha sık ergenlik gebelikleri görülür (Barkley 1998) ERGENLERDE DEHBNUN GÖRÜNÜMLERİ Ortaokul veya lise gibi yaşamın ana geçiş dönemlerinde ergenlerin mümkün DEHB yönünden değerlendirmeleri yaygındır Pediatrist 10 yaş öncesinde artı tanı koyduracak semptomları belirlemelidir (bu semptomlar çocuklukta bozukluk yapmamışsa bile) DEHBn bir parçası olarak fazla hareketlilik ya da davranım bozuklukları belirten bu bireyler ergenlikten önce genellikle tanımlanırlar, çünkü bu sorunlar evde ve okulda çok gözardı edilecek davranışlar değildir Ergenlikte bu bireyler değerlendirmeye alındıklarında daha büyük muhtemelen (1) ilk olarak ihmalkârlık ön planda olabilir, (2) fiziksel huzursuzluktan fazla mental sorunlar ön plana çıkabilir, (3) aileler çocukken tolore ettikleri davranışları ergenlikte tolore edemiyor olabilirler Daha sık olmamakla birlikte, kızlar daha sonraki yaşlarda müracaat edebilir DEHB OLAN ERGENLERİN TEDAVİSİ Ergenlerde DEHBnun diğer psikiyatrik bozukluklardan ayırıcı tanısı ve komorbid durumu belirlemeye yönelik tasarı edilmiş davranış değerlendirme ölçekleri ve psikolojik testler uygulanır Tıbbi hikaye ve fizik muayene, tıbbi hastalıklardan ayırt edici tanı için önemlidir DEHB belirtilerinin manâlı bir kafa travması ya da MSS injurisi, MSS enfeksiyonu, serebral vasküler rahatsızlık, uyku bozukluğu, iç salgı bezleri bozukluk, kurşun ve diğer metal zehirlenmeleri veya çevresel toksinler gibi ikincil faktörlerle ilişkili olup olmadığı dikkatlice değerlendirilmelidir Ilave bir tıbbi rahatsızlığın olması (epilepsi, astım, tiroid hastalığı, alerjiler vb) tıbbi tedaviyi etkileyebilir, yüksek kan basıncı ve kardiak sorunlar stimulan kullanımı için kontrendike olabilir DEHB olan ergeni tedavide ergenin gelişimini de göz önünde tutmalıdır Ergenin esas gelişimsel görevleri: (1) anne babadan egemen davranışlar geliştirmesi, (2) kimlik gelişimi, (3) bilişsel olarak olgunlaşma, (4) daha yoğun arkadaş ilişkileri geliştirme, (5) cinselliği araştırma ve (6) mesleki tercih ve geleceğe ait planların yapılmasıdır Bu amaçları başarmak için ergenler çoğunlukla annebabalarına ya da dıştan otoritelerce zor kullanarak müdahalelere (hekimin ilaçla çare girişimi dahil) isyan edecek, dostluk değerleri uğruna geçici olarak anne babanın değerlerini reddedecek, sıra dışı davranışları yoğun olarak deneyecektir Burada zoraki girişimlerden çok ailenin gelişim dönemine yerinde girişimlerde bulunulmalıdır Tedavi kararları ergenle birlikte alınmalı, daha bilgilendirici ve akla yatırıcı olmalı ve daha eksik otoriter tavırlar gösterilmelidir id DEHB Hakkında Ergenlerin Eğitimi Doktor ergeni bu bozukluk hakkında bilgilendirirken akılcı ve akla yatırıcı olmalıdır Aşağıdaki noktalar doktor tarafından vurgulanmalıdır: 1 Sen DEHBna sahipsin; deliya da hastadeğilsin Bu mizaç özelliklerini bütün halk müziği eksik ya da fazla gösterirler 2 DEHB genellikle hayat boyu sürer, ama olgunlaşmanla değişir Maddesel aceleciliğin, mental (zihinsel) aceleciliğe sıklıkla dönüşür Lakin konsantrasyon sorunları ve impulsivite devam eder 3 DEHB sadece okulu değil, yaşamın bütün alanlarını etkiler Anne babana ve arkadaşlarına nasıl davranacağını, kendi hakkında ne hissettiğini, duygularını ve hatta sağlığını bile etkiler 4 DEHB olmak senin ya da diğer birinin hatası değildir Beyin kimyasına dayalı ve sıklıkla genetik olan somut bir bozukluktur 5 DEHB çevreni ve sağlığını da etkiler İyi aile, iyi okul, iyi arkadaşlar ve iyi sıhhat DEHB ile başa çıkmanı kolaylaştırır 6 DEHB zorlama bir durumdur, fakat özür değildir Doktor ergenin hatalı inançları yanıtlayıcı olmalı ve bunların yanlış olduğunu kanıtlamalıdır Sık yanlış inançlar ve kanıtları: · Yanlış inanç: DEHB yaşamın sonudur, yaşamım bitti Doğrusu: DEHB yaşamın sonu değildir, yaşam tarzıdır DEHB ile başa çıkmak için gerçekleştirmek zorunda olduğunuz şeyler vardır, pek kötü değildir DEHB olan kişiler yüksek enerjiye, yaratıcılığa sahiptir · Yanlış inanç: DEHB aptallık veya kötü kişi anlamına kazanç Doğrusu: DEHB IQ (akıl) ile ilgili bir şey değildir Öteki arkadaşlarına oranla daha zeki ya da daha eksik akıllı değildir · Yanlış inanç: ilaç kullanmak kişiliği değiştirir Açıkçası: hiç biri kişiliğinizi değiştiremez Hap yararlanma odaklanmanızı artırır ve kendilikkontrolünü artırır · Hatalı inanç: Anne babanın kesintisiz kontrolü gerekir Doğrusu: bu mesele annebabanın yoklama etmesi değildir Sizin kendinizi yoklama etme meselesidir Ilaç Tedavisi Bu bozukluğu olanların çoğunda, DEHB ile yeterince başa çıkmada kimsesiz olmasa bile, ilaç tedavisi genel olarak gereklidir İlaçla biyoloji ile ilgili ayarlama sağlanmaksızın, çoğu DEHB olan gencin insan ilişki güçlükleri, okul başarısı, aile ile hissizlik, kendileri hakkında iyi hisler duyma ve ergenliğe geçiş görevleri gibi durumlarla başa çıkmada büyük güçlükler yaşarlar Birçok ergen; doğal yaşları gereği, kontrolün dışarıdan bir ajanla sağlanması sebebiyle ilaca dayanıklılık gösterirler Bu dayanıklılık 1215 yaşları aralarında özellikle fazla artı iken, 1618 yaşları aralarında kısmen azalır Pediatrist karar alırken ergeni karar verme süreci içine katmalı ve tedavinin her yönünü açıklamalı, ergenin duygularını ve kaygılarını ciddiye almalıdır İlaca karar verirken ergene veto hakkıverilmesi, işbirliğine razı olmada yoklama duygusu artırır Pediatrist hap kullanımını annebaba yanında olmaksızın konuşmalı ve DEHB hakkında açıklayıcı bilgiler vermelidir DEHBnun beyindeki hafif bir kimyasal imbalansolan nörobiyolojik bozukluk olarak açıklamalıdır İlacın bu kimyasal imbalansı düzeltirken kişilik değişimine yol açmadığı ve yaşamını kolaylaştıracağına göze çarpan etmelidir Stimulan ilaçların yapmak istediği şeye konsantre olmasını kolaylaştıracağını açıklamalıdır Ilaç hakkında bilgi verdikten sonra, pediatrist ergenin kaygılarını dikkatlice dinlemelidir Yaygın kaygıları: arkadaşlarının alay edeceği korkusu, her öğlen ofisten hap elde etmek için gittiğinde utanç, ilacın kişiliğinde kalıcı değiştirme oluşturacağı kaygısı, kendini olağandışı hissedeceği korkusu, bağımlılık ya da onsuz yapamayacağı korkusu, onu ilaç nedeniyle yetişkinlerin kontrol etmesinin artacağı korkusudur (Robin 1998) Ergenlerde de stimulanlar ilk seçim ilaçlardır Antidepresanlar ikinci seçim veya duygudurum ve anksiyete bozukluğu komorbiditesinde birlikte kullanırlar Stimulan ve antidepresanlardan faydalanma olmadığında, üçüncü seçim hap klonidin gibi diğer medikasyonlardır Metilfenidat çocuklarda en sık reçete edilmesine karşın, tesir süresinin kısa olması ve gençlerin okulda öğlen dozunu almaya gönülsüz oluşu nedeniyle, ergenlerde daha az tercih edilir Tesir süresinin daha uzun olması sebebiyle Adderall ve dekstroamfetamin daha iyi seçimdir Potansiyel karaciğer toksitesi ve öteki medikasyonlara oranla daha zayıf stimulan etki nedeniyle pemolin asgari seçim edilendir Metilfenidat kullanırken, etkilerinin iyi düzenlenmesi için kısa tesir süreli ve sürekli salınan formlarının birlikte kullanımı çoğunlukla gereklidir Ceset ağırlığına kadar stimulan ilacın dozu ile ilgili formüller geliştirilmiştir, ama deneysel araştırmalar doz ayarlamada bu yaklaşımı desteklememiştir (Rapport&Kenney 1997) İlacın dozu; kişisel metabolizma, DEHB semptomlarının şiddeti, komorbid durumun varlığı, bireyin diğer davranışsal özellikleri ve ergenin mektep ve ev ortamındaki doğasına kadar ayarlanır Dereceli doz artırarak, geribildirim ve gözlemlerle hakiki doz yakalanmalıdır Stimulanlar işe yaramadığında veya depresyon ve anksiyete bozukluğu gibi komorbid durumun tedavisinde nonstimulan medikasyonlar yararlıdır Komorbid depresyon ve anksiyetenin tedavisinde keza trisiklik antidepresanlar (imipramin, desipramin, nortriptilin) ayrıca SSRIlar (fluoksetin, fluvoksamin, sertralin, paroksetin) yazılabilir Komorbid bipolar bozukluk durumunda lityum ya da valproik asit kullanılabilir Rehberlik ve Danışmanlık Aile erginlik ve DEHB konusunda bilgilendirilmelidir Yerinde aralıklarla aile toplantılarının düzenlenmesi sorunları çözmede ve aile bireylerinin kaynaşmasında önemlidir Aile toplantılarında sorunları çözümlerken aşağıdaki basmakları izlemelidir: Sorunu tanımlayın: itham olmaksızın her bir kişinin görüşleri alınarak problemi tanımlayın Beyin fırtınası çözümler: Değerleme yapılamaksızın herbir bireyin çeşitli çözüm üretmelerini sağlayın Çözümleri değerlendirin: Her bir çözümü değerlendirin ve oylayın En fazla oy olan çözümü belirleyin Uygulamaya konacak çözümün ayrıntılarını planlayın Okul Problemleri DEHB olan ergenler aşağıdaki mektep güçlüklerinin bir veya birkaçını gösterirler: (1) ev ödevlerini tamamlamama, (2) testlere fena hazırlanma, (3) cılız organizasyon becerisi, (4) materyali çelimsiz kavrama, (5) sınıfta derslere katılmama ya da destek için öğretmene soru sormama, (6) Sınıfta yıkıcı davranışlar, (7) okuldan kaçma DEHB olan çoğu ergende okuma, yazılmış açıklama veya matematikte öğrenme bozukluğu eşlik eder Bu sorunların sonucu olarak, sınavlarda düşük not alır ve genç ailesi ile kesintisiz ders başarısızlığı nedeniyle çatışmaya girer Ev ödevi en sık zorluk yaşanan alandır Ev ödevi ve egzersiz ergenle birlikte programlanması önemlidir Kaynak: DonusumSokagi