Ergenlikte beslenme ve özellikleri

Ergenlik çağının en kıymetli özellikleri, süratli büyüme, fizyolojik, ruhsal ve içtimaî cepheden gelişme ve değişmedir. Bu gelişme ve değişmeler, gencin kanılarını, çalışma durumunu, davranış ve alışkanlıklarını olumsuz halde etkileyebilir. Evvelce, bu çağdaki değişikliklere müsait biçimde hazırlanmış olan evlatlar ergenlik devrine daha kolay armoni sağlarlar. Bu periyodun özellikleri, gencin beslenme tertibine ve alışkanlıklarına da yansır.

Ergenlik çağında gözlenen en önemli değişiklikler şunlardır:

1. Vücut biçiminde cinsiyet hormonlarına bağlı değişiklikler görülür. Mahsusen vücuttaki yağ dokusunda, kas ve kemik yapısında değişiklikler olur. Kız çocuklarda göğüs ve kalçalar barizleşir. Erkeklerde ise kalçalar küçülür, vücut adaleli ve az yağlı bir görünüm alır.

2. Ruhsal değişiklikler nedeniyle evlat aile ile bağımlılığını yitirebilir ve etrafını umursamaz bir davranışa girebilir. Bunun sonucu olarak evlat ailesinden çok arkadaşlarına yönelir; onlarla birlikte olmak velev. Yemek vakitlerinde, arkadaşları ile birlikte olmaktan hoşlanır.

Süratli büyümeye ek olarak gencin sporla uğraşması kuvvet ve besin öğelerinde artışa neden olur. Çeşitli spor kollarının ne ölçüde ek güç gerektirdiği ve bunu karşılamak için diyetin özelliği konusunda gençlere ehil haberin verilmesi ve bilinçlendirilmeleri gerekir.

Bu devirde yanlış uygulanan zayıflama diyetleri ehliyetsiz ve istikrarsız beslenme nedenidir. Genç kendisini sinemalarda, gazete ve mecmualarda gördüğü kimselere benzetme hasreti içinde onların öğütlerini pratik hevesine kapılabilir. Bedensel hareketler arttırıldığı, ehliyetli ve istikrarlı beslenmeye dikkat edildiği sürece kasların gücü artar ve şişmanlık önlenir, kemik mineral yoğunluğu artar.

Umumiyetle kız evlatlarında 11 yaş, erkeklerde 13 yaş civarında büyüme hızlanmaya başlar. Uzunluk ve yük ölçülerinde kıymetli artışlar olur. Büyüme süratli olduğu ve aktiflik arttığı için, ergenlik çağında yekun kuvvet ve besin öğeleri gereksinimi, hayatın hiçbir periyodunda görülmeyecek raddede yüksektir.

Başka yaş öbeklerinde olduğu üzere, bu çağda da günlük alınacak besin ölçüleri yaşla birlikte artar ve vücut yüküne, aktiflik noktasına nazaran değişir. Güç muhtaçlığına ve cinsiyete nazaran şeker, tatlı ve yağ ile tahıl kümesi yiyeceklerin ölçüsünde ayarlama yapılır. Kızların 11-12 yaşlarından sonra büyüme suratları ve özellikleri erkeklerinkinden ayrılık gösterir ve umumiyetle güç muhtaçlıkları daha azdır. Bu nedenle, güç gereksinimine nazaran, alınan yağ, şeker, tatlı ve tahıl ölçüsü yarıya yakın azaltılır.

Ergenlik çağında, cinsiyete bakılmaksızın, süt ve türevleri; et, yumurta, kuru baklagiller; zerzevat ve meyve kümesindeki besinlerden tablo 1'de gösterilen ölçülerde alınmalıdır. Bunlardan, her kümedeki besinler ekonomik duruma nazaran birbirinin mekanına değişimli olarak tüketilebilir. Et, yumurta az alınırsa, kuru baklagil artırılabilir; peynir yanına çökelek alınabilir; pahalı et-balık alanına ucuza satılan ve bozuk olmayan etler ve su eserleri kullanılabilir. Varolan kaynaklar en yeterli biçimde kıymetlendirilerek daha az harcamayla âlâ beslenme yolları bulunabilir.

Ergenlik periyodunda, kızlarda süratli büyümenin yanı sıra aybaşı (adet görme) da başladığından günlük alınması gereken demir ölçüsü kıymetli artış gösterir. Bunun için günlük diyetin demir tarafından ehil olması gerekir. Diyette, haftada bir ya da iki haftada bir defa karaciğer ve benzerlerinin bulundurulması, demir cephesinden olduğu üzere protein, vitamin ve sair minerallere gereksinimin karşılanmasına değerli ekte bulunur. Bilhassa kızlarda, kansızlık yanında şişmanlık ve guatr belirtileri de sık görülür. Şişmanlığın güç dengesizliği sonucu oluştuğu genç kıza yeterlice anlatılıp yanlış haberlere nazaran tatbik yapması önlenmelidir. İyot zayıflığına karşı korunmak için diyette deniz eserlerine olabildiğince sık yan verilmelidir.

Tablo 1. Ergenlik Çağı Evlatlar İçin Önerilen Günlük Besin Ölçüleri
* Şeker tatlıların ve içeceklerin içine giren ölçüsü gösterir.

** Kızlarda azaltılır

Ergenlik periyodundaki gençler orta tedrisat çağındadır ve onların öğrenme, meale ve kavrama yetenekleri üst seviyededir. Bu özelliklerinden de yararlanarak, aile içinde ve mektepte sağlıklı beslenmeleri konusunda eğitilmeleri daha kolay olabilir. Beslenme derslerinde ya da çeşitli derslerin beslenmeyle ilgili mevzularının işlenmesinde, spor üzere ders dışı etkinliklerde, gençlerin malumat seviyelerine, yaşlarına ve gereksinimlerine elverişli olarak beslenme eğitimi yapılmalıdır.

Ergenlik periyodunun en değerli özelliklerinden biri, vücut ölçülerini ve umumî görünüşü çok önemseme; beğenilme, yetişkin üzere davranma, farklı olma ve şık görünmektir. Gayrikâfi beslenme sonucu gençlerde artan besin öğeleri muhtaçlıklarının karşılanamaması, sıhhat kurallarına uyulmaması sonucu barsak parazitlerinin varlığı, diyette C vitamininin zayıf seviyede alınması, kızlarda menstürasyon kansızlığın nedenleri arasındadır. Devletimiz umumunda ortalama mektep evlatlarının %20-35'i kansızdır.

Diş çürükleri gençlerde değerli sıhhat problemlerindendir. Memleketimizde yapılan araştırmalara nazaran diş çürüklerinin görülme sıklığı %55-70 arasındadır. Çok şeker tüketimi, sularda flor azlığı, ehliyetsiz beslenme, diş bakımı ve temizliğinin gereğince yapılmaması sonucu görülür. Diş fırçalama, ksilitol v.b. yapay tatlandırıcı içeren çikletlerin her yemek sonrası en az 15-20 dakika çiğnenmesi diş çürüklerini önlemektedir.

Olağan guatr besinler ve su ile iyodun ehliyetsiz alınması sonucu çocuklarda ve gençlerde kıymetli bir sıhhat sıkıntısıdır. Bu nedenle iyotlu tuz kullanılmalıdır.

ERGENİN BESLENME ÖZELLİKLERİ

Ergenlik çağı gençlerin kâfi ve istikrarlı beslenmeleri büyüme ve gelişme hızlandığı için daha da kıymetlidir. Beslenme gencin yaşına nazaran uzunluk uzunluğu ve vücut tartısının saptanması ile kıymetlendirilir. Ayak üstü beslenme (fast food) yahut abur-cubur beslenme alışkanlığı evlat ve gençler arasında yaygın olarak görülmektedir. Aslında bu tip beslenme günümüzde insanın süratli hayat temposu nedeniyle oluşmuştur. Bu çeşit beslenme ile gücün %40-50'si yağdan gelmektedir. Bu yağın çoğunluğu doymuş yağlardan oluşmaktadır.

Diyetteki doymuş yağ ölçüsü ve serum kolesterol seviyesi ile kalp-damar marazları arasında bağ olduğu bilinmektedir. Bu marazlar yetişkinlerde görülmesine rağmen temelleri çocukluk çağında atılmaktadır. Umumiyetle ayak üstü beslenmede A ve C vitaminleri, kalsiyum, posa tüketimi zayıftır, yağ ve tuz tüketimi ise yüksektir.

Bu yaş kümesinin gayrı bir yanlış alışkanlığı da öğün atlamadır. En çok atlanan öğün ise sabah kahvaltısıdır. Sabah kahvaltısı beşerler için değerli bir öğündür. Ergenlik çağında münhasıran kızlarda yemek yeme ile ilgili bozukluklar olarak anoreksia nevroza ve buIimia nevroza görülmektedir. Genç kendi kendini kusturmakta, laksatif ve diüretik ilaçlar kullanmakta ve sıhhati bozulmaktadır. Genç, bir deri bir kemik görünümünü almaktadır ve bu durumlarda gencin psikiyatrik tedavi görmesi gerekmektedir. Sıkıntıların nedenlerinin araştırılması gerekmektedir.

Ergenlik çağındaki gençlere beslenme, arilik, bakım ve nizamlı hayatın dış görünüşü de güzelleştirildiği benimsetilmelidir. Örneğin, cilt sıhhati ve hoşluğunda, iskelet ve dişlerin büyümesi ve sıhhatinde, olağan yükün korunmasında, kas gelişiminde, fizikî ve zihinsel cepheden güçlü olmada besin öğelerinin tesirleri ve ehemmiyeti konusu örneklerle anlatılmalıdır. Beslenme konusunda öğretilenlere uyulması temel amaç edinilmelidir.