Ergenlikte empati yoksunluğu nelere yol açıyor?

BBC’nin insan dimağı üzerine yaptığı belgesel serisi bir kısmını de ergenlere ayırmıştı. Yapılan deneyde ergenler karşılarındakinin hislerini tanımada öbür yaş öbeklerine nazaran çok çok başarısız kalıyorlardı. Yani karşılarındaki ile empati kuramıyorlardı. Ergen ana pederlerinin en yakındığı bahislerin başında da “Anlaşılmamak” geliyor. Hâl bu türlü olunca  Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Prof. Dr. Özgür Öner’in kapısını çalarak, kendisinden ergenlerdeki empati eksikliği üzerine görüşler aldık.


Prof. Dr. Öner kelama umumi bir empati tanımı yaparak başladı: “Empati, bir kimseyi desteklemek yahut onu avutmak için öbür kişilerin hislerine cevap verebilme becerisidir. Empatinin gelişebilmesi için bireyin birinci evvel hislerin ehemmiyetini kavraması ve kendi hislerini anlayabilmesi gerekir. Bunu takiben, bireyin önündeki beşerde bir duyguya yol açan nedeni anlayabilmesi ve hadiseleri başka kişilerin gözünden görebilmesi gerekir. Empatik davranış için ise kişinin ferdî sorumluluk hissi kıymetlidir.”

Ergenlerde empati yoksunluğu ne üzere durumlara yol açıyor ve ebeveynler bu durumlarla başa çıkmada nasıl davranmalı?
Empatinin az olduğu iki periyot, ergenlik ve yaşlılık olarak önümüze çıkıyor. Çok yakın vakitte yapılan kimi çalışmalarda, ergenlikte şimdi tam olgunlaşmamış olan ve yaşla özelliklerini daha çabuk kaybeden bir nahiye olan dimağın supramarginal gyrus ismindeki kısmının empati ile alakalı olabileceği gösterildi. Dimağ gelişimi, ergenlikte empati meseleleri ile bağlantılı olabilir. Doğal, bu meseleler tüm ergenlerde tıpkı biçimde görülmez.

• Empati yoksunluğu, karşıdaki insanın hislerini anlamakta ve dolayısı ile onu desteklemekte güçlük yaşamaya neden olur. Bu durumu daha aza indirgemek için birinci adım, his tanımasıdır. His tanıma aslında pek çok yetişkinde de çok düzgün gelişmiş bir özellik değil. Bu beceriyi geliştirmek için farklı hisleri evlatların da olduğu ortamlarda tutarlı bir formda söz etmek gerekir. Bir vesair metot, bilhassa yaşı daha küçük olan evlatlar için dergilerde, televizyonda gördükleri hisleri söz etmelerini istemek.
• Empatik davranış için yalnızca hisleri tanımak yerinde değil. Ayrıyeten kişinin kişisel sorumluluk ile davranması da sağlanmalı. Bunun için ebeveynlerin model olması gerekiyor. Yani, mahsusen duygusal yoğunluğun ziyade olduğu durumlarda, dışarıdan bakabilmeyi becerebilmeleri ve sorumluluklarını kabul etmeleri lazım. Eğer ebevenyler bütün hikayelerin nedenlerini dışarıdaki vakalara bağlar, kendi haklarını görmezlerse, evlatlarından da farklı bir davranış beklemeleri zorlaşacaktır.

Neden ergenler ana babalara karşı öfkeli davranışlar sergiliyorlar. Bununla nasıl başa çıkmak gerekiyor?
Bunun pek çok nedeni olabilir. Öfke, gayrı bütün hisler üzere temelde sıradan bir his. Öfkenin patolojik hale geldiğini düşündüren özellikler arasında, resen ortaya çıkması, çok uzun sürmesi, ortaya çıkaran hadiseyle orantısız olması ve en değerlisi öfke sırasında gösterilen münasebetli olmayan ve zarar verici reaksiyonları sıralayabiliriz.

Ergenlerin ana pederlerine karşı öfkeli olduklarında haklı olmaları da çok mümkün! Ergenleri daha çabuk öfkeli kılabilen, dönemsel bir özellik ise, ergenlerin hislerin ağır olduğu ortamlarda davranışlarını denetim etmekte zorlanmaları, düşünmeden, yani dürtüsel hareket etmeleridir.

Öfke, bir his olarak, başa çıkılması gereken bir durum değil. Evladınız öfkeli olduğu vakit, bunu ona tabir etmeniz gerekir. “Şu anda çok öfkeli görünüyorsun” üzere. Duyguyu reddetmek, anlamsız görmek (“Ne var bunda kızacak?”) bir işe yaramaz. Değerli olan, öfke sonucu ortaya çıkan davranışlar. Şayet ortaya çıkan davranış kabul edilemez (zarar verici) ise, buna odaklanmak gerekir. Her durumda olduğu üzere, evvel durumu anlamak, sonra icmal yapmak değerli. Bunun için, müsait biçimde soru sormak gereklidir. En kıymetli noktalardan biri, ergene ondan daha çokça öfkeli davranmamak! Her devir, tutarlı ve mümkün olduğunca sakin olmak, probleme değişik tahlil teklifleri getirmek daha yararlı bir yaklaşım mutlaka.
  Anne-babaların ergenlere dair pek çok şikayetleri var: Neden erken yatmıyor? Neden sistemli değil? Neden beni dinlemiyor? Sorular bitmez. Umumi olarak bunlara bir açıklama ve tanımlama koyulabilir mi?
Ergenler, içinde bulundukları periyot gereği, kimlik geliştirmeye çalışırlar. Kimlik gelişimi sırasında pek çok insan ile süreksiz özdeşimler kurarlar. Bu özdeşimlere ve içinde bulundukları arkadaş kümelerine nazaran durumları değişebilir. Akılda tutulması gereken nokta, çabucak hemen kimsenin ergenlikteki üzere kalmadığı! Devranla ergen, kendisine münâsib olmayan özdeşimlerden vazgeçer ve kendi kimliğini bulur. Bu durumda, yukarıda lafı edilen birçok sorun kaybolacaktır.

Ergenlerle nasıl muhabere kurmalıyız ki, bu empati eksikliğini kompanse edebilelim?
Ergenlerle hakikat muhabere kurmanın yolu, onlara koşulsuz sevgi göstermekten, tehdit etmemekten, rüşvet vermemekten, değerli olmaktan, dinlemekten, çok çokça tefsir yapmamaktan, problemleri yüzüne vurmamaktan makbul. Ergenlere evlat üzere değildir, daha yetişkin üzere davranmalı, lakin devir zaman ufak bir evlada gösterdiğiniz kadar açık ve kucak kucak sevgi vermelisiniz. Çetin vakitlerde sakin kalmayı başarmak, kendi hislerini yeterli tabir edebilmek anahtar beceriler.

Bir kaynakta “Ergenlerle kıymetli mevzuları otomobilde bir yana giderken konuşun: 1. Göz teması yoksa daha rahat içlerini dökebilirler 2. Kaçacakları bölge olmadığından duruma teslimiyetleri kolaylaşır" diyordu. Sizce o denli mi? Farklı nasıl ortamlar onlarla muhabere kurmak için müsaittir?
Bence o denli değil. Kişilerin “kaçacakları yer” her hengam vardır ve kimse ile çetinle muhabere kuramazsınız. Kimi ergenler için göz teması olmadan münasebet kurmak daha kolay olabilir, ama sıradanda beklenen ve toplumsal olarak kabul gördüğü için ergenlerin de öğrenmesi gereken, mütenasip bir göz teması kurmaktır. Rahat bir muhaberenin anahtarı, hürmet, sevgi, anlayış, sağlıklı bir merak, samimi ilgi ve empatidir.