Erhan Karaesmen yazdı... Bir '9 Eylül' güzellemesi

Uygarlıklar tarihinin gelişmesine yer oluşturmuş coğrafya kesimlerinden Ege’de, denizinin maviliği ile kıyılarının yeşilliğini buluşturmuş bir yerleşim merkezi vardır: İzmir. Kentin, körfezinin kıyı hoşluklarının hepsini birden toplu olarak doruktan gören Belkahve ismini taşıyan bir özel mevkide Dumlupınar’dan gelen Gazi Mustafa Kemal ve yakın etrafı 9 Eylül 1922 günü sabahın erken saatlerinde bir sabah duraklaması yaparlar. Doruktan aşağı bakışta İzmir kentinin ve mükemmel doğal etrafının hoşluklarını de bir fincan kahve ile yudumluyor olmak alabildiğine keyifli bir ögedir. Fakat bunu derin bir mutluluğa çeviren öğe kıyıdan Belkahve Tepeleri’ne hızla tırmanan atlı zeybeklerin getirdiği haberlerdir: Son müstevli gemisi de İzmir Körfezi’nden ayrılmıştır. Kaçanların son saniye hıncıyla oluşturduğu yanma, yıkılma tahribatına rağmen kent kurtulmuştur lakin orada kurtulan yalnızca bir kent değildir; bir toplumun ve bir ülkenin geleceğidir. 

MEDENİYET DERSİ

9 Eylül gününün ilerleyen saatlerinde büyük Gazi, Karşıyaka ve İzmir kordonlarından İzmir Körfezi’ne zafer selamları göndermektedir. Bu ortada uygarlık tarihine geçecek bir barışçıl insanlık dersi verme fırsatı da bulmuştur. Bir müddet evvel Yunan hükümdarının İzmir’e gelişinde konuk olacağı Karşıyaka’daki yere girerken yere serili Türk bayrağını çiğnemiş olmasına nazire olarak Gazi’nin de kalacağı yerin girişinde Yunan bayrağını çiğneyeceği vehmedilir. Halbuki, büyük adam yolu üzerine serilmiş Yunan bayrağını oradan hürmet ile kaldırtır; kendisini bekleyen İzmir Genel Valisi/Yunan Yüksek Komiseri Aristidis Stergiadis’e Yunanistan’a serbestçe dönme müsaadesi verir. 

ÇOK SESLİ, UYGAR 

Tarihe Akdeniz Uygarlıkları olarak geçmiş toplumsal oluşumlar içinde Ege Denizi etrafında kendini göstermiş olanlar başka bir paha ve mana taşırlar. Değişik lisanlar konuşan, farklı inanç oluşumlarının peşinde giden pek çok insan kümesi buralarda birbirleriyle kaynaşmıştır. Çeşni ve çok çeşitlilik bu bölgelerin belirleyici özelliğidir. Ortalarında bazen arbede eden fakat uzun soluklu alakalarda barışmayı beceren bu toplum kümeleri çeşnisi içinde İzmir kendisine daima baş köşelerde yer bulur olmuştu. Çok sonraları gelen ulusal ve dinî bağnazlık yaklaşımları çerçevesinde oralara yerleşmiş olan toplum modülleri birbirlerini suçlayıcı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Çok kestirmeden ve anlamsız biçimde yakıştırılmış bulunan “Gâvur İzmir” deyişi aslında Ege çeşniciliğini küçümseyen bir haksızlığı da lisana getirmektedir. Orada çok renk vardır; çok değişik toplumsal kümeler yan yanadır ve onların komşuluklarının yaratmış olduğu toplumsal buluşmalar, aslında, uygar bir nitelik taşır. Bu manada İzmir gâvur değil, daima uygar bir yerleşim merkezi olmuştur; daima o denli kalacaktır.

1920’ler ve 1930’lar boyunca verilen yeni ve çağdaş bir Türkiye yaratma çabasında İzmir’e özel misyonlar düştüğü bilinegelir. Yanmış, yıkılmış mahallelerin temizlenmesi, orada ortaya çıkan yeni arazi modülleri üzerinde akılcı, ayrıyeten Kurtuluş Savaşı simgelerimizi yansıtan vefalı bir sokak, cadde ve meydan düzenlemesiyle kent dokusu oluşturulmasında başarılı bir belediyecilik örneği gösterilmiş olduğu bilinir. Asıl mesleği tıp doktorluğu olan 1931-1941 periyodunun İzmir Belediye Lideri Behçet Uz’un akılcı bir kentsel gelişim yaklaşımı liderliğini yapmış olması daima hürmet ile hatırlanır. 

Cumhuriyet Devri ömür modülünde İzmir memleketler arası bir akılcılık geçmişinin besleyiciliği ile düzgün bir kentsel ilerleme ve yenileme çabalarını sergileme arayışı içinde olmuştur. İstanbul’daki kadar yaygın olmamakla birlikte Batı lisanlarında eğitim veren orta ve lise seviyesinde okullara İzmir de sahip olagelmiştir. Ayrıyeten, ülke çapında bir saygınlığa sahip olan İzmir Atatürk Lisesi çağdaş eğitsel gelişmenin simgelerinden biri olarak daima dikkat çekmiştir. Üretken, yaratıcı, birlikteliği ve özgür bir dünyayı hedefleyen ögelerle birlikte İzmir, siyaset arenasında da daima var olmuş ve birbirinden farklı dünya görüşlerinin hem aykırılığını hem de bütünleyiciliğini birlikte yaşamış bir kenttir. Geçmişte “Demokrat Parti” oluşumuna yol açacak arayışların merkezlerinden biri olarak İzmir bilinirdi. Daha yakın devirlerdeki toplumsal demokrat ve halkçı sosyo-kültürel arayışlarda da İzmir’in liderlik sorumluluğu da taşıyarak misyon yapmakta olduğu kıvançla izlenmektedir. 

9 Eylül tarihinin yalnızca İzmir için değil tüm ülkemiz için bir kurtuluşun ve değişimin simgesi olduğunu bir defa daha ve daima hatırlayalım. Evet, İzmir bu türlü bir İzmir, 9 Eylül bu türlü bir 9 Eylül’dür. Birçok 9 Eylül’lere...