Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
Eski Türklerde ve Osmanlıda Haritacılık Hakkında Bilgi
Eski Türklerde ve Osmanlılarda Haritacılık
Türk Haritacılık Tarihi
Osmanlıda Kartografi ve Yaptıkları
1076 yılında KAŞGARLI MAHMUD (El Kaşgari) DivanüLügatitTürk(Türkçe sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir Bu harita Orta Asyanın büyük bir kısmını Çin ve Kuzey Afrikayı içermektedir Batıda ise Volga nehrini pozitif geçmemektedir Dünya'nın tepsi gibi düz ve yuvarlak olduğu kabul edilen bu dünya haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine tarafından konumu belirtilmiş bir kroki görünümündedir O zamanki başkent Balasagun ise haritanın merkezindedir56) Haritanın yazılara göre üstteki tarafı Güneşin doğduğu istikamet olan doğu seçilmişti
Karadeniz ve Marmaranın 1400 yıllarında bile Venedikliler ve Cenevizliler tarafından elle yapılmış haritaları vardır 1416 da İbrahim KATİBİ bir harita çizmiştir
1456 da Trablusgarplı İBRAHİM MÜRSEL (Mürsiyeli İbrahim) bir Türk denizcisi olarak Akdeniz haritası çizdi 1460 yılında ise Güney Avrupa haritası yapmıştır
EL İSTAHRİ (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri) (15 yüzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın dağıtılmış yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap takriben 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Türk Amiralı PİRİ REİS (14701554) Osmanlı donanmasının hakim olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeadında 1483 de yazdığı kitapta farklı alanlara yönlendirilmiş liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalarla bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığyerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir 1513 yılında Piri Reis Gelibolu'da ceylan derisi üzerine bir dünya haritası çizmiştir 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombusun 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını söyleyen Piri Reis'in bu tarihte Amerika'nın içerlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Bu haritayı 1517 yılında Mısır'da Yavuz Sultan Selim'e takdim etmiştir Bu harita 1929 yılında Topkapı müzesinin eski eserler müzesi haline getirildiği sırada Ulusal müzeler müdürü Halil ELDEM göre bulunmuş ve Alman doğu bilimleri uzmanı KAHLE ile birlikte incelenmiştir Keza Hadikat'ül Bahriye, Netayic'ülEfkar fi Cezayir'ül Bihar, Bilad'ül Aminat ve harita yapımıyla ilgiliEşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini içeren Hind Denizi Haritasıgibi yapıtları Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesinin kuşatılmasında uğradığı kötüleme yüzünden 1554 de katledildi 57)
MATRAKÇI NASUH (Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa veya demirci cazibeli ile yapılan ve bir değişiklik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda üretilmiş Anadolu atlası vardırUmdet'ülHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Açıklamamenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri ad ve hoş haritalarla anlatır
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup sonra Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını çok iyi haberdar olan bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Süveyş'e getirme görevi verildi 64) Ama bazı nedenlerden dolayı dört yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan daha sonra Edirne'ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle Miratül Memalik(Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta istikamet bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, yıllık, güneş ve Ay'a alt tanımlanan yıllar, denizcilikte kayda değer bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, ünlü limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, meşhur limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir çok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, çay genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın üretim ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşçu'nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bazı ilaveler koyarak Hülaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin dairesel olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir Fakat yerin günlük hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Osmanlı korsan reislerinden olan ve sonradan Osmanlı donanması hassa reisleri arasına katılan ALİ MACAR REİS tarafından 1567 de dokuz ceylan derisi üzerine çizilen 31x43 cm boyutlu yedi haritadan oluşan ve Topkapı müzesinde yer alan bir atlasta bulunan haritalar sıra ile:
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil şehir halkı ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
haritaları vardır Ali Macar Reis'in yapıtları 1935 de cumhuriyetin kültür yayınlarından biri olarak basılmıştır 69)
Büyük Türk gezgincilerinden MEHMET AŞIK (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 sene içinde bir çok ülke gezmiş ve gezi notları 1595 de Menazırül Avalim(Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır 1590 da Menemenli MEHMET REİS'in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dünya haritası Venedik'te San Marco kütüphanesindedir
Arapça ve Farsçayı çok iyi haberdar olan ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan KATİP ÇELEBİ (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı Cihannüma(Dünyayı belirten) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üstüne kanıtlar verildikten sonra Japonya'dan Erzurum ve Irak'a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfüzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından hemencecik sonra 1732 de basılan bu kitap farklı alanlara yönlendirilmiş dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin dahası Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da birincil kez pusula sapmasını belirlemiştir
17 yüzyılda İstanbul'da 8 dükkanda 15 kişi kartografi yapmaktaydı Bunlar birkaç dili özellikle Latinceyi bildikleri için yazarların kitaplarını okuyarak yeryüzü şekillerini çizmekteydiler Keza pusula yapılan 10 dükkanda da 45 kişi, kum saati yapılan 15 dükkanda 45 birey çalışmaktaydı
ALINTI *
Eski Türklerde ve Osmanlılarda Haritacılık
Türk Haritacılık Tarihi
Osmanlıda Kartografi ve Yaptıkları
1076 yılında KAŞGARLI MAHMUD (El Kaşgari) DivanüLügatitTürk(Türkçe sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir Bu harita Orta Asyanın büyük bir kısmını Çin ve Kuzey Afrikayı içermektedir Batıda ise Volga nehrini pozitif geçmemektedir Dünya'nın tepsi gibi düz ve yuvarlak olduğu kabul edilen bu dünya haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine tarafından konumu belirtilmiş bir kroki görünümündedir O zamanki başkent Balasagun ise haritanın merkezindedir56) Haritanın yazılara göre üstteki tarafı Güneşin doğduğu istikamet olan doğu seçilmişti
Karadeniz ve Marmaranın 1400 yıllarında bile Venedikliler ve Cenevizliler tarafından elle yapılmış haritaları vardır 1416 da İbrahim KATİBİ bir harita çizmiştir
1456 da Trablusgarplı İBRAHİM MÜRSEL (Mürsiyeli İbrahim) bir Türk denizcisi olarak Akdeniz haritası çizdi 1460 yılında ise Güney Avrupa haritası yapmıştır
EL İSTAHRİ (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri) (15 yüzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın dağıtılmış yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap takriben 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Türk Amiralı PİRİ REİS (14701554) Osmanlı donanmasının hakim olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeadında 1483 de yazdığı kitapta farklı alanlara yönlendirilmiş liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalarla bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığyerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir 1513 yılında Piri Reis Gelibolu'da ceylan derisi üzerine bir dünya haritası çizmiştir 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombusun 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını söyleyen Piri Reis'in bu tarihte Amerika'nın içerlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Bu haritayı 1517 yılında Mısır'da Yavuz Sultan Selim'e takdim etmiştir Bu harita 1929 yılında Topkapı müzesinin eski eserler müzesi haline getirildiği sırada Ulusal müzeler müdürü Halil ELDEM göre bulunmuş ve Alman doğu bilimleri uzmanı KAHLE ile birlikte incelenmiştir Keza Hadikat'ül Bahriye, Netayic'ülEfkar fi Cezayir'ül Bihar, Bilad'ül Aminat ve harita yapımıyla ilgiliEşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini içeren Hind Denizi Haritasıgibi yapıtları Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesinin kuşatılmasında uğradığı kötüleme yüzünden 1554 de katledildi 57)
MATRAKÇI NASUH (Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa veya demirci cazibeli ile yapılan ve bir değişiklik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda üretilmiş Anadolu atlası vardırUmdet'ülHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Açıklamamenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri ad ve hoş haritalarla anlatır
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup sonra Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını çok iyi haberdar olan bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Süveyş'e getirme görevi verildi 64) Ama bazı nedenlerden dolayı dört yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan daha sonra Edirne'ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle Miratül Memalik(Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta istikamet bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, yıllık, güneş ve Ay'a alt tanımlanan yıllar, denizcilikte kayda değer bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, ünlü limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, meşhur limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir çok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, çay genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın üretim ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşçu'nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bazı ilaveler koyarak Hülaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin dairesel olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir Fakat yerin günlük hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Osmanlı korsan reislerinden olan ve sonradan Osmanlı donanması hassa reisleri arasına katılan ALİ MACAR REİS tarafından 1567 de dokuz ceylan derisi üzerine çizilen 31x43 cm boyutlu yedi haritadan oluşan ve Topkapı müzesinde yer alan bir atlasta bulunan haritalar sıra ile:
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil şehir halkı ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
haritaları vardır Ali Macar Reis'in yapıtları 1935 de cumhuriyetin kültür yayınlarından biri olarak basılmıştır 69)
Büyük Türk gezgincilerinden MEHMET AŞIK (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 sene içinde bir çok ülke gezmiş ve gezi notları 1595 de Menazırül Avalim(Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır 1590 da Menemenli MEHMET REİS'in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dünya haritası Venedik'te San Marco kütüphanesindedir
Arapça ve Farsçayı çok iyi haberdar olan ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan KATİP ÇELEBİ (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı Cihannüma(Dünyayı belirten) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üstüne kanıtlar verildikten sonra Japonya'dan Erzurum ve Irak'a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfüzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından hemencecik sonra 1732 de basılan bu kitap farklı alanlara yönlendirilmiş dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin dahası Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da birincil kez pusula sapmasını belirlemiştir
17 yüzyılda İstanbul'da 8 dükkanda 15 kişi kartografi yapmaktaydı Bunlar birkaç dili özellikle Latinceyi bildikleri için yazarların kitaplarını okuyarak yeryüzü şekillerini çizmekteydiler Keza pusula yapılan 10 dükkanda da 45 kişi, kum saati yapılan 15 dükkanda 45 birey çalışmaktaydı
ALINTI *
