Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Felsefe, Estetik ve Sıklık
Felsefe disiplininde sıklığı onun ve tabiatını anlamanın anahtar temalarından biri estetiktir. Yunanca his, duyum ve algı gelen “aesthesia” sözünden gelmektedir. Yunanca süs manasına gelen “kosmos” sözünden kaynağını alan “kozmetik” sözünden farklıdır ama sıklıkla tıpkı manada kullanılmaktadır. Felsefede doğruluğu temel alan mantığın ve uygunluğu temel alan ahlakın yanında üçüncü inceleme yeri hoşluğu temel alan estetiktir.
Duyusal pahaları ile sanatı husus edinir ve duyuların felsefesi biçimin de tanımlanır. Estetiği sıklığın felsefesi olarakta tanımlayanlar çoğunluktadır. Bu nedenle günümüzde estetiğin en kıymetli konusu sıklıktır.
Estetik terimi 1750 yılında Alman düşünür Alexander Gottlieb Baumgarten tanımlamıştır. Tarifine nazaran estetik, duyusal haberin bilimidir; konusu da duyusal yetkinliktir. Gerçekleştirmek istediği, şık üstünde düşünme sanatıdır. Estetik kavramı şık olanı aramak,duyumsamak biçiminde açıklanır.
İnsan kendi belirlediği ve kabul gören pahalarla bir şeyi güzel ve hoş yapar. Sahip olduğu malumatları düzenleyen doğruluk bedelleri, ahlakını düzenleyen güzellik bedelleri, pratik hayatını düzenleyen yararlılık bedelleri, estetik bedellerini düzenleyen sıklık pahaları üzere. Hoşluk, bir varlık ya da bir nesnenin kendisini gören şahısta lâtif deneyimler yaşatmasıdır. Bu bir sanat yapıtı olarak bir heykel, bir fotoğraf, beğenilen bir müzik olabileceği üzere, insan da olabilir. Bunlara estetik nesne, bu hazzı yaşayana, şık olanı beğenene ya da önündeki nesneyi hoş olarak kıymetlendiren kişi ise estetik öznedir. Bireyin yani estetik öznenin estetik nesneden hoşlanmasını, ona hayranlık duymasını, beğenme hissini oluşturan ise nesnedeki ahenk, nizam, birlik, ulvilik, yalınlık ve ölçülülüktür. İşte tüm bunlara hoşluk denir. Öyleyse sıklık bazen soyut bazen de somut olabilen öznel ya da nesnel bir beğeni gücüyle alakalıdır.
Hoşluk, ozanlar tarafından övülür, sanatkarlar tarafından vücuda getirilmeye çalışılır; cazibelidir ve hoş olana sahip olma dileği kozmiktir. Buna rağmen hoşluğun ne olduğu konusunda bir birlik yoktur. Hoşluk şık olan nesnede midir yoksa gören beğenilen midir? Yani nesnel bir hoşluktan, herkesin üzerinde uyuştuğu bir hoşluktan bahsedebilir miyiz yoksa hoşluk kimseye mi aittir?
Bakan bireyde beğeni ve hoşlanma tesirleri bırakan, haz duyumlarını uyaran nesnelerin özelliği olarak tanımlanması umum olarak fenomenolojik estetik (estetik gerçekcilik) olarak isimlendirilir. Öte yandan sıklık duyumunun, nesnenin özelliği olmaktansa, bakan kişinin yani öznenin duyumsayış biçiminin yapılanmışlığıyla ilintili olduğu varsayımı vardır. Buna nazaran hoşluk, bakılan ile ilgili değil asıl olarak bakış ile ilgilidir. Bu eğilimse ruhsal estetik (estetik öznelcilik) olarak isimlendirilir. Hoşluk kavramının nesnel mi yoksa öznel temelli mi olduğu süregiden bir tartışma mevzusudur. Estetik gerçekçiliğin sıklığı belirleridiğini ve nesnel olduğunu savunanlar objedeki simetrinin, altın nispet'e tutarlılığın ve Fibonacci serisine nazaran dizilişin tabiatta varlığını savunurlar. Estetik öznelciliğin ağır bastığını vurgulayanlar ise tarih boyunca şık diye tantılan kişilerin vasıflarının vakit içinde ne kadar farklılaştığını ortaya koyarlar. Şık denilenin dış etkenlere nazaran nasıl değişiklik gösterdiğini irdelerler. Buna nazaran 1800'lü yıllarda yapılmış bir Goya tablosundaki tombul görünüşlü hoş bayan tasviri ile günümüz süpermodel'leri arasında çok büyük farklar vardır. Toplulukların beğenileri estetik öznelciliğe nazaran hengam içinde farklılaşmıştır.
Francisco Goya'nın Maja Urbana tablosunda tasvir edilen hatun ölçüleri
Muhteşem model Liya Kebede günümüz hatun yüz ve vücut sıklık anlayışı
Bu sorular ilkçağlardan beri filozofları meşgul etmiştir.
Felsefede hoşluk Platon (M.Ö.427–M.Ö.347) ile başlamıştır. Ona nazaran sıklık her hengam ve her alanda makbul olan mutlak sıklıktır ve hengam ve mekan dışıdır. Bu değişmeyen hoşluklar bu yerkürede hususlara biçim verirler; ancak husus zayıf ve kararsız olduğu için maddi sıklık bozulunca da o hoşluk kalmaz. Yani asıl hoşluk varlıklarda ve hikayelerde değil, onlara yansıyan idealar âlemindedir.
Aristoteles’e (MÖ 384 - MÖ 322) nazaran hoşluk âhenktir, armonidir. Bir bütünü meydana getiren ögeler birbiri ile koordinasyonlu ise, o şey sıktır. Tabi burada simetri, orantı, tam armoni, sonluluk üzere faktörler muteberdir ve Aristoteles sıklığı âdeta matematik olarak kıymetlendirir.
Sıklığın koordinasyonla ilgisi mahsusen Pythagoras’ın (M.Ö. 570–M.Ö. 495) çalışmalarında kıymetli bir nokta meblağ. Pytagoras ve Pythagorascı mektep, matematik ve hoşluk arasında güçlü bir bağ olduğunu, bilhassa, nesnelerin altın orantıya nazaran oranlandığında daha cazibeli göründüğünü belirlemişlerdir. Çağdaş araştırmacılar da altın orantıya nazaran ölçülendirilmiş ve simetrik olan insan yüzlerinin, simetrik olmayanlara orantıyla daha alımlı olduğunu belirtirler. Çünkü simetri kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
Buna rağmen asrî felsefenin temsilcileri olan Descartes (1596-1650), Locke (1632-1704) ve Hume (1711-1776) ile başlayan süreçte hoşluk öznel bir yere oturtulmuştur.
Gelgelelim yeniden çağdaş filozoflardan Kant (1724-1804), şığı bir estetik paha olarak lâtif, âlâ sahih ve yararlıdan ayıra-rak, sanat sıklığı ile tabiat hoşluğu farkını ortaya koymaktadır. Tabiat hoşluğu tabiatın bir unsurda emeline ulaşmasıdır; bunun aşikâr kuralları vardır. Sanat hoşluğunda ise birçok defa maksat, kural yoktur; güzele gitme ve ruhtaki estetik his esastır.
Fr. Shiller’e nazaran de hoşluğun bir duyusal bir de akli yanı vardır. Hoşluk, aklın, duyuların şekillenmesidir.
Alman idealistlerinden Shelling’e nazaran de subjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir yapıtta yansıyan şey sıklıktır.
Hegel’ de ise sıklığı algılanandan farklı içsel bir seviyeye yükseltir.
Th. Vischer, estetiği “güzelin bilimi” olarak almakta ve hoşu de “varlıkların içsel mükemmelliklerinin görünüşe çıkması”, duyular tarafından algılanır hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Bir varlığın içsel kusursuzluğı ile görünüşü arasındaki ahenk hoşu, uyumsuzluk ise nahoşluğu ortaya çıkarır. Vischer, tabiat sıklığını de bir hoşluk olarak kabul eder ve velev sanatı; tabiatın objektif sıklığı ile insan hayalgücünün sub-jektif sıklığının birleşmesi olarak tanımlar.
Varoluşçu filozoflardan Martin Heidegger’e nazaran ise, hoşluk “varlığın aydınlanmasıdır, doğruluktur.” Lakin bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, gerçek doğruluktur; varlıkların içindeki doğruluktur. Varlıkların saklı olan yapısını herkesin görebileceği formda açığa çıkarmak, şığı ortaya koymaktır.
Fizikî hoşluğun kuvvetli bir göstergesi, yaygınlık ve eş arama davranışıdır. Bir karma manzara oluşturmak maksadıyla insan yüzleri manzaralarının bir ortalaması alındığında "ideal" manzaraya tedricen daha yakın olur ve daha cazip olarak algılanır. Bu durum birinci olarak Charles Darwin'in kuzeni Francis Galton tarafından vejeteryanların yüzleri ve et tüketenlerin yüzleri fotoğrafik olarak üst üste bindirilip birleştirildiğinde her birinde tipik bir yüz görüntsü olup olmadığının araştırılması sırasında farkedildi. Bunu yaptığı hengam farketti ki, birleştirilmiş yüz imgeleri rastgele bir tek fotoğraftaki yüzden çok daha cazipti. Araştırmacılar sonuçları daha denetimli deney koşullarında takrarladıklarında ve bilgisayar ortamında elde edilmiş, matematik olarak ortallaması alınmış bir seri yüz fotoğrafının tek bir fotoğraftan daha hoş olduğunu buldular. Evrimsel olarak eşeyli canlıların kendilerini baskın olan yaygın ve ortalama biçime sokarak çekmeleri gerektiği bir meal tabir eder. Doğal seçilim sonuçları, nesillerin değişiminde yararlı niteliklerin mahzurlu yanları ile taraf değiştirir. Bu durum evrimi açıklayan temel kuvvettir ve Darwin'i biyolojide unutulmaz kılan ana kavramdır. Böylelikle tabî seçilim, yararlı özelliklerin gitgide bir sonraki nesilde yaygınlaşır öte yandan mahzurlu özelliklerin gitgide azalır. Eşeyli bir canlı bu yüzden makul bir partneri ile eşleşmek isterken tuhaf, sıradışı görünüşlü özellikleri olan bireylerden kaçınması gerekirken ortalamaya yakın ve baskın yaygınlıkta olan bireyleri bilhassa tercih etmesi gerekirdi. Bu durum eş seçimi olarak tanımlanır.
Hoşluğu ruhsal olarak alıp değerlendirenler de vardır. Th. Lipps, şığı bir insanın haz duyduğu, kendisini özgür hissettiği biçim olarak algılıyor. Halbuki fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara nazaran sıklık, seyredene bağlı olmayan, hoş olan varlığın yapısında temellenen bir özelliktir. Şık bir şey, onu hoş gören olmasa da sıktır. Sıklık varlığın içinde değildir, gerçeklik de; hoşluk gerçeğe dayanır ancak onun aşar. N.Hartman, hoşluğun umum ve tümel bir metafizik varsayımdan çıkartılması alanına şık varlıklardan, ontolojiden çıkartıl-ması gerektiğini söyler.
Umum olarak beğenilen bir hatunun araştırmalar sonucunda belirlenmiş bir öbür dış özelliği bel/kalça ölçüsü orantısının 0.7 civarında olmasıdır. Bel/kalça orantısı kavramı, Austin, Texas Üniversitesi fizyolojistlerinden Devendra Singh tarafından geliştirilmiştir. Fizyolojist, bu orantının tam olarak bayanın doğurganlığına işaret etmekte olduğunu göstermiştir. Klasik olarak asrî çağ öncesinde yiyecek daha kıt olduğu vakitlerde kilolu beşerler zayıflara nazaran daha cazibeli bulunuyordu.
Sıklık değişken bir bedeldir. Tanımlandığı vakte, topluluğa, kişiden beşere, velev insanın yaşına, mesleğine, içinde bulunduğu çevre ve ruhsal duruma nazaran değişen bir bedeldir. Bununla birlikte değişik kültürlerde sanat ve modanın çok geniş ölçüde farklılıklar gösterdiği araştırmalar, kişilerin sıklığı algılamalarında çeşitli ortak noktalar bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Örneğin, büyük gözler ve açık ten rengi bütün kültürlerde hoş kabul edilmektedir. Yeniden bir bebek bütün kültürlerde tabiatından gelen bir çekiciliktedir ve gençlik, sıklık ile bağlantılıdır. Birçok araştırma, hoş yüz tercihinin kişilerin bebeklik devirlerinden edinildiğini ve değişik cinsiyet ve kültürlerde benzeri çekicilik taşıdığını ortaya koymuştur.
Umumiyetle bir kişinin hoş olduğu yargısı, onun kişilik, zeka, zarafet, cazibe üzere iç hoşluğu ve sıhhat, gençlik, ortalamaya yakınlık ve yaygınlık, cilt üzere dış sıklığın birleşimine bağlıdır. Bu bağlamda sıklık yarışı üzere müsabakalar, dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu olarak çeşitli topluluklarda değerli bir bölge meblağ.
Öte yandan sıklık ideali ırkî birliği güçlendirir. Karışık ırktan evlatlar umumiyetle ebeveynlerinden daha alımlı görünürler zira kalıtsal çeşitlilik kendi ebeveynlerinde bulunan genetik miraslarındaki yanlışlardan korur.
Hoşluk Karşılaştırma kuramının standardını temsil eder ve üstesinden gelinemediği devir gücenme ve tatminsizliğe sebep olabilir. Ülkü sıklığa yakın olmayan kişiler cemiyetlerinden dışlanabilir. Victor Hugo'nun Notre Dame'ın Kamburu romanında berbat görünümlü Quasimodo ortalamadan farklıdır ve bu nedenle topluluktan dışlanmıştır.
Sıklık ülkülerinin ırkî basınçların görülmesindeki olumsuz tesirleri ortaya konur. Mesela, Amerikan Kültürüne hakim fikre nazaran siyah çehreli beşerler beyazlardan daha az cazibeli yahut daha az dilek edilendir. Kendisini davranışsal ırkçılık olarak gösteren, siyahiliğin nahoşluk olduğu fikri Afrikalı Amerikalıların hissiyatına zarar verir.
Estetikte hoşluğun değerledirme kriterleri; sıklığın nitelikleri
Estetikte sıklığın değerlendirilmesinde objektif ve subjektif nitelikler bulunmaktadır. Bunlar;
Subjektif nitelikler;
Tanımlandığı vakte, topluluğa, beşerden kişiye, velev insanın yaşına, mesleğine, içinde bulunduğu içtimaî ve ruhsal duruma nazaran değişen bir bedeldir. Çağlar boyunca hatun hoşluk anlayışı değişkenlik göstermiştir. Çağlara nazaran hoş yüz anlayışı;
- Antikçağ hoşu. Oval yüz, dolgun dudak ve yanak, düz burun, yuvarlak çene, yumuşak alın, orantılı yüz hatları. En hoş örneği Afrodit'i ve hoşluğu simgeleyen Milo Venüsü heykelidir.
Afrodit için yapılmış Milo Venüs heykeli. Kusursuz gelgelelim günümüz yüz estetik pahaları ile ne kadar koordinasyonlu
- Roma şığı. Kocaman kara gözler, koyu renk saçları, esmer ten, yuvarlağa yakın yüz formu, tesirli göz makyajının sağladığı derin bakışlar
Roma periyodu genç hatun figürü
- Orta Çağ hoşu. Geniş alın, sarı saçlar, düz burun, ince kaşlar ve zayıf vücut
Orta Çağ periyodu hatun hoşluk anlayışı
- Barok hoşu. Altın sarısı saçlar, açık renk yahut “saydam” ten, yuvarlak, dolgun yüz ve vücut.
Barok periyot bayan hoşluk anlayışı
- Romantik Devir hoşu. Koyu renk saçlar, açık ve solgun tenli, ince yüzler, çökmüş yanaklar
Romantik devir bayanı
- 20. yüzyılın başlarında antikçağ Yunan ve Roma sıklığı tekrar etalon olarak alınmaktaydı. Bu yüzyılın ortalarına hakikat daha sert yapılı, besbelli yüz çizgileri hoş sanılmaktaydı. Günümüzde ise yüz ve vücut hoşluğunun ölçü ve tarifleri farklı bedellendirilmektedir.
Objektif nitelikler; estetik hoşluğun değerlendirilmesinde daha çok bu nitelikler üzerinde durulacaktır. Objektif nitelikleri de içsel ve dışsal olarak ikiye ayırabiliriz.
İçsel nitelikler;
Bir yüzün şık olarak algılanması yüzün temsil ettikleri ile birlikte kimsede var olan, duyularla değil sırf tinsel olarak algılanabilen asıl varolma gerçekliği yansıttığı nispette artar. Buna felsefi manada yüzün ide si denir ve şık bir şey, idesine, özüne, kavramına mütenasip olan şeydir.
Şık yüz; temsil ettiği insan ırkının yüz yapısına bir bütün olarak tutarlı olmalıdır. Yetkin olmayan, tam olmayan şeyler şık değildir.
Bir yüzün hoş olabilmesi için canlı ve anlatım gücü yüksek olmalıdır.
Monica_Belluci sıklık dışında tanımlanamayan eksiksiz bir çekicilik.
Yüz Hoşluğunun dışsal biçimsel nitelikleri de şunlardır:
• Orantı ve simetri: Bilhassa sıklığın matematik olarak belirlenmesi sırasında önümüze çıkan birinci orantıdır. Hoş, ögelerin orantılı olarak birleşmesidir. Orantısız şey hoş olamaz. Evvelce beri sanatkarlar ve filozof-lar tüm hoşlukları açıklayacak büyülü bir matematik formül aramışlar ve bunun “altın kesit” orantısında bulmuşlardır.
Leonardo da Vinci'nin Mona Lisa portresi altın nispete nazaran yapılmıştır.
Orantıya bağlı olan yüz sıklığının bir gayrı niteliği simetridir. Şık olan bir bütünün kesimleri arasında ölçüye dayalı bir sistem vardır. Tabiattaki sıklık büyük ölçüde simetriye bağlıdır. Canlıların vücudu sağ ve sol olarak simetriktir. Sanat yapıtlarının de hoş olarak algılanmasında simetri çok kıymetlidir zira kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
• Koordinasyon (harmoni): Bütün sıklıklar için, modüllerin koordinasyonlu birleşmesi değerlidir. Hem hareketli hem de hareketsiz bütün-lerde entegrasyon kıymetlidir. Aslında armoni olmaz ise sıklık de kalmaz, bütün de. Asıl yüz sıklığı bir yüzde zıtların tansiyonuna dayanan bir entegrasyondur. Harmonik bir yüzün temelinde çoklukta yüzü oluşturan hareketli ve sabit antomik ortamların birliği bulunur. Kainatta herşey çok ve karmaşık üzere görünür. Lakin çoklukta birlik sağlanınca bir armoni, bir güç, bir hoşluk ortaya çıkar. Yüzün anatomik alanlarıda böyledir. Baş üzere bir kürede, burun üzere prizmatik bir yapı, gözler üzere küreler, ağız ve kaş üzere çizgiler, yüz kemikleri karmaşık bir yapı üzere görünür. Lakin hepsi arasındaki harmoni ile güzellike ortay açıkar.
Angelina Jolie kusursuz bir simetri ve entegrasyon içerisinde yüz hoşluğu örneği
Yüz sıklığının değerlendirilmesinde güzellikle karışan kavramlar;
Matematiksel doğruluk ve sıklık; Yüz estetiğinin değerlendirilmesinde sıklıkla yüzün matematiksel doruluk ile yüzün hoşluğu birbirine karıştırılır. Meğer gerçek ve şık tıpkı şeyler demek değildir. Yanlışsız, akla hizmet eder, umumi somuttur. Halbuki şık, hislerimize ve hayal gücümüze hitap eder ve soyuttur. Kimi doğruluklar hoştur, fakat kimileri hayranlık, heyecan ve coşku uyandırmadığı için hoş bulunmazlar. Doğruluk bir mantık yargısı, hoşluk ise bir paha yargısıdır. Yüzün sıklık değerlendirilmesinde matematiksel bir çok sahih kullanılır. Bazen bu doğrulukla ilgisi olmayan bir yüz hoş olabilir.
Şık ve yeterli kavramları; Ahlâkçı düşünürler sıkla yeterlinin özdeş olduğunu savunuyorlar. Halbuki daha yakından incelendiğinde, şık ve uygunun bu türlü içiçe girmediği görülür. Sıklık ve uygunluk insandan kimseye, topluluktan topluluğa değişen bedellerdir ancak, yeterlilik daha değişkendir. Yeterli maksatlıdır, yararlıdır; hoşun ise her vakit maksatlı ve yararlı olduğu söylenemez. Yeterlilik akılla, hoşluk çoklukla sezgiyle anlaşılır. Düzgünlüğün aşikâr kanunları, bağımlılıkları vardır; sıklık ise özgürlüktür. Ahlâksal uygun her hengam sempatik ve cazibeli değildir; hoş ise insanlarıçeker ve heyecanlandırır. Bir insanın hoş bir vücut kesimini sergiemesi ahlaki açıda istenilmeyen olabilir. Hoş, herke-sindir; herkes hoşluklar üzerinde birleşebilir lakin güzellikler çoklukla çıkarlara ve durumlara nazaran değişir.
Şık ve güzel kavramları; Hoşun, güzelimize gittiği için şık olduğunu düşünürüz. Şirinlik ta aklımızla değil, hoşluk üzere, hislerimizle ilgilidir ve haz duyma ile ilgilidir. Güzelimize giden şey, haz ettiğimiz şeydir. Haz ve güzellik hoş üzerinde ağırlaşmış üzere gözükür. Hoş eserler latiftir, insana haz ve keyif verir. Fakat bu her devir bu türlü olmaz. Her hengam bize hazlık ve güzellik veren bir eser, bir durum şık olamaz. Görünür bir durumda güzelimize giden şey, durum değiştiğinde şirinliğini kaybeder. Güzellik ve haz peşinde koşan, bazen alçaltıcı durumlara düşebilir. Halbuki hoş tutku-su kişisi büyütür, yüceltir, asilleştirir. Şık, bizi mütemadi kendine çeken bir güçtür, kuvvettir. Haz ve güzelliğin çekim vadesi ise çokça değildir.
Şık ve yararlı kavramları;Kantın mülahazaları ile hoş ve iyiyi birbirinden ayırılınca hoş ile yararlı arasındaki bağlar da kopmuştur. Şık bir yüzün bize yararı yoktur. Birtakım düşünürler hoş ve yararlı arasında bir ilişki kurulamayacağını, bunları birbirine ka-rıştırmamak gerektiğini, daha akıllıcası yarar ve çıkarın sanatı bozacağını sav etmişlerdir. Lakin insan giderek teknik bir etrafta yaşamak zorunda kalmaktadır. İnsan madem ki doğal hoşluklardan uzak, teknik adamların yaptığı âletlerle, onların oluşturduğu ortamlarda yaşayacaktır, öyleyse bu muhitin hem yararlı hem de şık olması gerekir. Esasen çağdaş hayatta da bir taraftan desinatörlük, etraf düzenleme, bir taraftan ergonomi üzere haber meydanları teknik âletlerin ve ortamların hem yararlı hem de hoş olmasına çalışmaktadırlar.
Şık ve âli kavramları; estetikçiler tarafından ulu ve ulvilik de, sıklık üzere bir estetik paha olarak inceleniyor. Sanat yapıtlarında hoş ve büyük ideleri her hengam bir arada bulunabilir mi? Her devir değil. Hem şık hem şanlı olan kimi sanat yapıtları vardır; lakin her vakit şık olan şanlı, refî olan da hoş olmaz. Aziz ekseriyetle büyük ve sınırsız, kişisi ezen, denetimi altına alan vakalar ve varlıklardır. İnsan ıssız bir çölde tek başına kaldığında, bir fırtınaya tutulduğunda, gece yıldızlı gökyüzünü seyrettiğinde, harika bir mimari ürünle karşılaştığında “yüce” hissine kapılır. Birtakım büyük beşerler aziz olarak kıymetlendirilir. Bizi aşan, hayran bırakan büyüklük ve kuvvetlere refî deriz ve bunlar şığı aşarlar. Şanlı, hoştan daha güçlü, korkutucu, ürkütücü olabilir. Âli olan kimi şeyler hoşluk taşır, lakin kimileri taşımaz.
Bu benzerliklerin dışında hoş ve âhenk, hoş ve lüks, şık ve latif üzere ikililerin de bazen birbirleriyle yanyana durduğu ve birlikte değerlendirildiği görülmektedir. Ama bunlar da her hengam sıkla birlikte olan ögeler değildir.
Yüz estetiğinin kıymetlendirilmesi üzerine yargılar;
Yüz hoşluğunun değerlendirlimesinde hasta ve hekim olarak yargılarda bulunuruz. Yargı, var olan ve olmayan gerçek yahut yanlış olan şeyler üzerinde ileri sürülen tabirlerdir. Yargıları birçok halde sınıflandırmak mümkündür.
Yargıarımızı bilgisel ve estetik yargılar olarak ikiye ayırabiliriz.
Bilgisel yargılar, doğru-yanlış mantığına nazaran incelenebilecek objektif yargılardır. Oysaestetik yargılar subjektiftir ve doğru-yanlış mantığı ile bedellendirilemez. Estetik yargı, bir ahlâk yahut malumat yargısı değildir. Onlar üzere objektif değil; haz duyma ve duymamaya dayandığı için subjektiftir.
Estetik yargı, çıkar elde etmeye, kullanmamaya yönelik değil, yalnızca seyredip beğenmeye bağlıdır. Estetik yargılar haberler üzere kavramlara değil kişilerin hislerine bağlıdır ve mantıksal kurallara bağlanamaz. O, kişilerin duyarlık, zihin ve hayalgüçlerinin özgür ve entegrasyonlu bir oyunu içinde ortaya çıkar.
Estetik yargıları daha âlâ anlayabilmek için, kısaca onun özelliklerine bakmak gerekir.
Estetik yargılar kişiseldir. Herkes beğenisini hür olarak değerlendirip söz eder. Bu beğeni, kişinin hislerine bağlıdır ve külliyen şahsidir.
Estetik yargılar subjektiftir. Renkler, haller, sesler insanlar tarafından farklı değerlen-dirilmiştir. Şirine gitme ve şık bulma hadiseleri mantıksal yargılar üzere değerlen-dirilemez. Kimse kendinin şık bulduğunu diğerlerinin da şık bulmasını bekleye-mez. Zira bu yargıların subjektif (kişiye has) olduğu baştan kabul edilir. Gelgelelim burada bir yargı anarşisine de düşülmemelidir.
Estetik yargılar ortaktır. Estetik yargıların kuralsız bir mecburiliği yoktur. Fakat bu yargılar, yalnızca duyu hoşlanmasına daya-nan, hiçbir prensibe dayanmayan, tama-men keyfi olan yargılardan da ayrılmalıdır. Sanat yapıtlarını değerlendirmede pratik bir mecburilik ta vardır. Özgür olarak karar veren beşerler; o toplulukta, o çağda geçer-li olan ortak estetik duyguya (sensus com-munis aestheticus) nazaran hareket ederler. Bu his, subjektif olmakla birlikte bütün kişilerde ortaktır.
Estetik yargılar zaruridir. Bu mecburilik ortak estetik histen gelir. Sıkın dün-yası beğenilen dediğimiz ortamdadır. Güzellikten ötürü duyulan haz büsbütün keyfi ve kişinin kendisi için olduğu halde, sıktan ötürü duyulan haz diğerlerinde da bulu-nur ve zarurî bir hoşlanmadır. Bu haz bütün kişilerde olması gereken bireyüstü bir hazdır.
Estetik yargılar umumidir. Gerçi estetik yar-gıların özelliklerini sayarken onun kişisel olması üzerinde durduk. Lakin umumi olarak değerlendirdiğimizde estetik yargının, birey -üstü ortak estetik his prensibine daya-nan farz ve umumiliği olan yargılar oldu-ğu ortaya çıktı. Bu, ülkü bir durumdur. Bir kişi şık bulduğu bir şeyi, herkesin şık bulmasını ve beğenmesini velev. Lakin farklı kültürlerden, farklı çağlardan, farklı eğitim seviyelerinden kişileri değerlendirdiğimiz-de, onların vardığı estetik yargıların daha çok kişisel olduğunu görürüz.
Estetik yargıların umumiliği, subjektif bir genelliktir. Sanat tarihinde klasik olmuş re-simler, heykeller, binalar; edebiyat , müzik üzere yerlerde bütün yerkürede kıymetli bulu-nan eserler varsa, bu umum estetik yargı-ların bulunduğunu gösterir.
Estetik yargılar relatiftir. Bir taraftan estetik yargıları ferdi ve keyfi olarak kabul edip başka taraftan da onu birey-üstü, zarurî ve umumî makbul yargılar olarak anlattık. Bura-da birbiri ile uzlaşmaz üzere görünen iki fikir söz edilmiş üzere görünüyor (antonimia). Halbuki estetik yargılar yerküresinde relatif geçerlik olduğuna dikkat edersek, yukarı-daki zıt fikirler kendi boyutlarıyla kendi mahallerine otururlar.Bugünkü insanlık kültürü farklı merkezler etrafında gelişen tarihi kültüre dayandığı için, yerkürenin farklı ortamlarında farklı kültürler yaşamaktadır. İnsan hoşluğunu kıymetlendiren estetik beğeniler de kültürden kültüre değişir, yani relatifdir. Ayrıyeten bir kültür içinde eğitim de kişilerin beğenilerini değiştirdiği için, farklı eğitim seviyelerindeki kişilerin estetik yargıları birbirinden farklı olacaktır. Ve son olarak birebir kültür içinde tıpkı eğitim seviyesine sahip kişiler arasında ruhsal yapı farklılıkları olduğu için bu da estetik yargıların relatifliğini güçlendirecektir.Dış sıklığı ölçmenin ortak bir yolu topluluğun ortak kararı yahut umumi kanısı Sıklık yarışı üzere merasimlerde ortaya konur. Fakat iç hoşluğun ölçülebilmesi, her ne kadar hoşluk yarışları sıklıkla bunu dikkate aldığını sav etse de daha çetin olan bir husustur.
1932 Türkiye ve Yerküre Hoşu Keriman Halis Ece
2002 Türkiye ve Yerküre hoşu Azra Akın
Estetik yargılar düşünseldir. Estetik yargının daha evvel sayılan özelliklerine zıt olan bu fikir, L. Wittgenstein’a aittir. Ona nazaran, estetik yargının temelinde duygusallık yoktur, malumat ve düşünsellik vardır. Estetik yargıyı, mevzunun eksperleri verir ve gayrı kişilerde onlara uyarlar.
Bir sanat ürünü, onları yapan sanatkarların ve onları pahalı bularak alan, koruyan, seyreden, dinleyen, okuyan estetik beğeni sahiplerinin ortak gayretleriyle ortaya çıkar. Estetikte en çok tartışılan hususların başında, beşerler arasında ortak estetik yargıların olup olmadığı konusu gelir. Bu yerdeki fikirler de iki zıt küme içinde toplanır:
a) Ortak estetik yargıların olmadığını ileri sürenler:
Türkçede yaygın söz "renkler ve zevkler tartışılmaz" öteden beri ortak estetik yargıların olamayacağını savunanların ana dayanağıdır. Bunlara nazaran herkesin bir zevki, bir beğenisi vardır. Kimi menekşeyi sever kimi orkideyi; kimi deniz kenarında tatil yapmayı sever kimi yaylalarda; kimi halk müziğini sever kimi klasik garp müziğini; kimi Picasso'yu sever kimi Rafaello'yu ... yani herkesin bir zevki ve beğenisi vardır ve bunun doğruluğu ve yanlışlığı tartışılamaz. Herkesin zevki ve beğenisi kendince sahihtir ve haklıdır. "onda ne buluyor" diyebilirsiniz lakin onun zevkinin nedenini soramazsınız
Felsefik olarak estetik yargıların ve velev ahlâksal ve mantıksal yargıların bile ortak olmadığını ve tartışılabileceğini söyleyebiliriz. Haberlerimiz duyumlarımıza bağlıdır; o halde herkesin kendi duyumlarıyla oluşturduğu haberler, verdiği kararlar akıllıcadır. Hiç kimse kendi duyumlarının daha yanlışsız malumatlar vereceğini savunamaz. Birtakım ferdî hoşlanmalar, o kimselerin eğilimlerine ve ferdî özelliklerine bağlıdır ve tartışılamaz. Lakin estetik yargıların temeli olan hoş, o kadar zatî değildir. Herkeste bulunan ortak estetik zevklere nazaran verilen bu estetik kararlar tartışılabilir. Gelgelelim yeniden de tarihin çeşitli periyotlarında, çeşitli topluluklarda ve velev birebir topluluktaki değişik öbekler arasında birbirine zıt estetik yargıların bulunduğu gözlenmektedir.Bunun nedeni, estetik yargının kültürel ve zatî oluşudur. Kültürü ve kimseyi etkileyen bütün faktörler estetik yargıyı da tesirler. Bir topluluğun değişik tarihi devirlerinde değişik estetik yargılar olabilir. Tıpkı vakit diliminde değişik diyaneti, ulusal, mahalli ve sınıfsal topluluklar birbirinden farklı estetik pahalara sahip olabilirler. Bir toplulukta gençlerle yaşlılar, eğitilmişlerle eğitilmemişler birbirlerinden farklı zevklere sahip olabilirler. Dahası kişilerin, karakter, mizaç üzere ana ruhsal özellikleri, rastgele bir devir onların ruhsal durumlarını etkileyen her türlü faktörler de estetik yargılar üzerinde tesirli olabilir.
b) Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler:
Daha evvel estetik yargının özellikleri anlatılırken, bu yargıların subjektif de olsa bir umumilik ve mecburilik gösterdiği antalımıştı. Birtakım yüzler herkes tarafından beğeniliyorsa herkesin kabul ettiği yüksek estetik pahalar var demektir. I. Kant duyusal beğeniye dayanan kimi yargıların külliyen sonlu ve kısa vadeli ferdî yargılar olduğunu, lakin gerçek estetik yargıların duyusal olmaktan çıkıp düşünsel seviyeye çıktığını, ferdî olmaktan çıkıp farz ve umumî tasdikli hale geldiğini söylenebilir.
Kimi görüşlerde estetik yargıları kimselerin zevkleri, güzellerine giden şey olmaktan çıkarıp büsbütün bilirkişiliğe bağlayarak, onların ortak ve değişmez olduğu konusunu vurgulanmaktadır. Yani estetik yargıların temelinden duygusallık kaldırılmakta, düşünsellik ve malumat konulmaktadır
Estetik yargı açısından, İtalyan estetikçi Benedetto Croce'yi de ortak estetik yargıların olduğunu kabul edenler kümesine koyabiliriz. O, bu bahisteki fikirleri üçe ayırıyor.
Felsefe disiplininde sıklığı onun ve tabiatını anlamanın anahtar temalarından biri estetiktir. Yunanca his, duyum ve algı gelen “aesthesia” sözünden gelmektedir. Yunanca süs manasına gelen “kosmos” sözünden kaynağını alan “kozmetik” sözünden farklıdır ama sıklıkla tıpkı manada kullanılmaktadır. Felsefede doğruluğu temel alan mantığın ve uygunluğu temel alan ahlakın yanında üçüncü inceleme yeri hoşluğu temel alan estetiktir.
Duyusal pahaları ile sanatı husus edinir ve duyuların felsefesi biçimin de tanımlanır. Estetiği sıklığın felsefesi olarakta tanımlayanlar çoğunluktadır. Bu nedenle günümüzde estetiğin en kıymetli konusu sıklıktır.
Estetik terimi 1750 yılında Alman düşünür Alexander Gottlieb Baumgarten tanımlamıştır. Tarifine nazaran estetik, duyusal haberin bilimidir; konusu da duyusal yetkinliktir. Gerçekleştirmek istediği, şık üstünde düşünme sanatıdır. Estetik kavramı şık olanı aramak,duyumsamak biçiminde açıklanır.
İnsan kendi belirlediği ve kabul gören pahalarla bir şeyi güzel ve hoş yapar. Sahip olduğu malumatları düzenleyen doğruluk bedelleri, ahlakını düzenleyen güzellik bedelleri, pratik hayatını düzenleyen yararlılık bedelleri, estetik bedellerini düzenleyen sıklık pahaları üzere. Hoşluk, bir varlık ya da bir nesnenin kendisini gören şahısta lâtif deneyimler yaşatmasıdır. Bu bir sanat yapıtı olarak bir heykel, bir fotoğraf, beğenilen bir müzik olabileceği üzere, insan da olabilir. Bunlara estetik nesne, bu hazzı yaşayana, şık olanı beğenene ya da önündeki nesneyi hoş olarak kıymetlendiren kişi ise estetik öznedir. Bireyin yani estetik öznenin estetik nesneden hoşlanmasını, ona hayranlık duymasını, beğenme hissini oluşturan ise nesnedeki ahenk, nizam, birlik, ulvilik, yalınlık ve ölçülülüktür. İşte tüm bunlara hoşluk denir. Öyleyse sıklık bazen soyut bazen de somut olabilen öznel ya da nesnel bir beğeni gücüyle alakalıdır.
Hoşluk, ozanlar tarafından övülür, sanatkarlar tarafından vücuda getirilmeye çalışılır; cazibelidir ve hoş olana sahip olma dileği kozmiktir. Buna rağmen hoşluğun ne olduğu konusunda bir birlik yoktur. Hoşluk şık olan nesnede midir yoksa gören beğenilen midir? Yani nesnel bir hoşluktan, herkesin üzerinde uyuştuğu bir hoşluktan bahsedebilir miyiz yoksa hoşluk kimseye mi aittir?
Bakan bireyde beğeni ve hoşlanma tesirleri bırakan, haz duyumlarını uyaran nesnelerin özelliği olarak tanımlanması umum olarak fenomenolojik estetik (estetik gerçekcilik) olarak isimlendirilir. Öte yandan sıklık duyumunun, nesnenin özelliği olmaktansa, bakan kişinin yani öznenin duyumsayış biçiminin yapılanmışlığıyla ilintili olduğu varsayımı vardır. Buna nazaran hoşluk, bakılan ile ilgili değil asıl olarak bakış ile ilgilidir. Bu eğilimse ruhsal estetik (estetik öznelcilik) olarak isimlendirilir. Hoşluk kavramının nesnel mi yoksa öznel temelli mi olduğu süregiden bir tartışma mevzusudur. Estetik gerçekçiliğin sıklığı belirleridiğini ve nesnel olduğunu savunanlar objedeki simetrinin, altın nispet'e tutarlılığın ve Fibonacci serisine nazaran dizilişin tabiatta varlığını savunurlar. Estetik öznelciliğin ağır bastığını vurgulayanlar ise tarih boyunca şık diye tantılan kişilerin vasıflarının vakit içinde ne kadar farklılaştığını ortaya koyarlar. Şık denilenin dış etkenlere nazaran nasıl değişiklik gösterdiğini irdelerler. Buna nazaran 1800'lü yıllarda yapılmış bir Goya tablosundaki tombul görünüşlü hoş bayan tasviri ile günümüz süpermodel'leri arasında çok büyük farklar vardır. Toplulukların beğenileri estetik öznelciliğe nazaran hengam içinde farklılaşmıştır.
Francisco Goya'nın Maja Urbana tablosunda tasvir edilen hatun ölçüleri
Muhteşem model Liya Kebede günümüz hatun yüz ve vücut sıklık anlayışı
Bu sorular ilkçağlardan beri filozofları meşgul etmiştir.
Felsefede hoşluk Platon (M.Ö.427–M.Ö.347) ile başlamıştır. Ona nazaran sıklık her hengam ve her alanda makbul olan mutlak sıklıktır ve hengam ve mekan dışıdır. Bu değişmeyen hoşluklar bu yerkürede hususlara biçim verirler; ancak husus zayıf ve kararsız olduğu için maddi sıklık bozulunca da o hoşluk kalmaz. Yani asıl hoşluk varlıklarda ve hikayelerde değil, onlara yansıyan idealar âlemindedir.
Aristoteles’e (MÖ 384 - MÖ 322) nazaran hoşluk âhenktir, armonidir. Bir bütünü meydana getiren ögeler birbiri ile koordinasyonlu ise, o şey sıktır. Tabi burada simetri, orantı, tam armoni, sonluluk üzere faktörler muteberdir ve Aristoteles sıklığı âdeta matematik olarak kıymetlendirir.
Sıklığın koordinasyonla ilgisi mahsusen Pythagoras’ın (M.Ö. 570–M.Ö. 495) çalışmalarında kıymetli bir nokta meblağ. Pytagoras ve Pythagorascı mektep, matematik ve hoşluk arasında güçlü bir bağ olduğunu, bilhassa, nesnelerin altın orantıya nazaran oranlandığında daha cazibeli göründüğünü belirlemişlerdir. Çağdaş araştırmacılar da altın orantıya nazaran ölçülendirilmiş ve simetrik olan insan yüzlerinin, simetrik olmayanlara orantıyla daha alımlı olduğunu belirtirler. Çünkü simetri kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
Buna rağmen asrî felsefenin temsilcileri olan Descartes (1596-1650), Locke (1632-1704) ve Hume (1711-1776) ile başlayan süreçte hoşluk öznel bir yere oturtulmuştur.
Gelgelelim yeniden çağdaş filozoflardan Kant (1724-1804), şığı bir estetik paha olarak lâtif, âlâ sahih ve yararlıdan ayıra-rak, sanat sıklığı ile tabiat hoşluğu farkını ortaya koymaktadır. Tabiat hoşluğu tabiatın bir unsurda emeline ulaşmasıdır; bunun aşikâr kuralları vardır. Sanat hoşluğunda ise birçok defa maksat, kural yoktur; güzele gitme ve ruhtaki estetik his esastır.
Fr. Shiller’e nazaran de hoşluğun bir duyusal bir de akli yanı vardır. Hoşluk, aklın, duyuların şekillenmesidir.
Alman idealistlerinden Shelling’e nazaran de subjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir yapıtta yansıyan şey sıklıktır.
Hegel’ de ise sıklığı algılanandan farklı içsel bir seviyeye yükseltir.
Th. Vischer, estetiği “güzelin bilimi” olarak almakta ve hoşu de “varlıkların içsel mükemmelliklerinin görünüşe çıkması”, duyular tarafından algılanır hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Bir varlığın içsel kusursuzluğı ile görünüşü arasındaki ahenk hoşu, uyumsuzluk ise nahoşluğu ortaya çıkarır. Vischer, tabiat sıklığını de bir hoşluk olarak kabul eder ve velev sanatı; tabiatın objektif sıklığı ile insan hayalgücünün sub-jektif sıklığının birleşmesi olarak tanımlar.
Varoluşçu filozoflardan Martin Heidegger’e nazaran ise, hoşluk “varlığın aydınlanmasıdır, doğruluktur.” Lakin bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, gerçek doğruluktur; varlıkların içindeki doğruluktur. Varlıkların saklı olan yapısını herkesin görebileceği formda açığa çıkarmak, şığı ortaya koymaktır.
Fizikî hoşluğun kuvvetli bir göstergesi, yaygınlık ve eş arama davranışıdır. Bir karma manzara oluşturmak maksadıyla insan yüzleri manzaralarının bir ortalaması alındığında "ideal" manzaraya tedricen daha yakın olur ve daha cazip olarak algılanır. Bu durum birinci olarak Charles Darwin'in kuzeni Francis Galton tarafından vejeteryanların yüzleri ve et tüketenlerin yüzleri fotoğrafik olarak üst üste bindirilip birleştirildiğinde her birinde tipik bir yüz görüntsü olup olmadığının araştırılması sırasında farkedildi. Bunu yaptığı hengam farketti ki, birleştirilmiş yüz imgeleri rastgele bir tek fotoğraftaki yüzden çok daha cazipti. Araştırmacılar sonuçları daha denetimli deney koşullarında takrarladıklarında ve bilgisayar ortamında elde edilmiş, matematik olarak ortallaması alınmış bir seri yüz fotoğrafının tek bir fotoğraftan daha hoş olduğunu buldular. Evrimsel olarak eşeyli canlıların kendilerini baskın olan yaygın ve ortalama biçime sokarak çekmeleri gerektiği bir meal tabir eder. Doğal seçilim sonuçları, nesillerin değişiminde yararlı niteliklerin mahzurlu yanları ile taraf değiştirir. Bu durum evrimi açıklayan temel kuvvettir ve Darwin'i biyolojide unutulmaz kılan ana kavramdır. Böylelikle tabî seçilim, yararlı özelliklerin gitgide bir sonraki nesilde yaygınlaşır öte yandan mahzurlu özelliklerin gitgide azalır. Eşeyli bir canlı bu yüzden makul bir partneri ile eşleşmek isterken tuhaf, sıradışı görünüşlü özellikleri olan bireylerden kaçınması gerekirken ortalamaya yakın ve baskın yaygınlıkta olan bireyleri bilhassa tercih etmesi gerekirdi. Bu durum eş seçimi olarak tanımlanır.
Hoşluğu ruhsal olarak alıp değerlendirenler de vardır. Th. Lipps, şığı bir insanın haz duyduğu, kendisini özgür hissettiği biçim olarak algılıyor. Halbuki fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara nazaran sıklık, seyredene bağlı olmayan, hoş olan varlığın yapısında temellenen bir özelliktir. Şık bir şey, onu hoş gören olmasa da sıktır. Sıklık varlığın içinde değildir, gerçeklik de; hoşluk gerçeğe dayanır ancak onun aşar. N.Hartman, hoşluğun umum ve tümel bir metafizik varsayımdan çıkartılması alanına şık varlıklardan, ontolojiden çıkartıl-ması gerektiğini söyler.
Umum olarak beğenilen bir hatunun araştırmalar sonucunda belirlenmiş bir öbür dış özelliği bel/kalça ölçüsü orantısının 0.7 civarında olmasıdır. Bel/kalça orantısı kavramı, Austin, Texas Üniversitesi fizyolojistlerinden Devendra Singh tarafından geliştirilmiştir. Fizyolojist, bu orantının tam olarak bayanın doğurganlığına işaret etmekte olduğunu göstermiştir. Klasik olarak asrî çağ öncesinde yiyecek daha kıt olduğu vakitlerde kilolu beşerler zayıflara nazaran daha cazibeli bulunuyordu.
Sıklık değişken bir bedeldir. Tanımlandığı vakte, topluluğa, kişiden beşere, velev insanın yaşına, mesleğine, içinde bulunduğu çevre ve ruhsal duruma nazaran değişen bir bedeldir. Bununla birlikte değişik kültürlerde sanat ve modanın çok geniş ölçüde farklılıklar gösterdiği araştırmalar, kişilerin sıklığı algılamalarında çeşitli ortak noktalar bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Örneğin, büyük gözler ve açık ten rengi bütün kültürlerde hoş kabul edilmektedir. Yeniden bir bebek bütün kültürlerde tabiatından gelen bir çekiciliktedir ve gençlik, sıklık ile bağlantılıdır. Birçok araştırma, hoş yüz tercihinin kişilerin bebeklik devirlerinden edinildiğini ve değişik cinsiyet ve kültürlerde benzeri çekicilik taşıdığını ortaya koymuştur.
Umumiyetle bir kişinin hoş olduğu yargısı, onun kişilik, zeka, zarafet, cazibe üzere iç hoşluğu ve sıhhat, gençlik, ortalamaya yakınlık ve yaygınlık, cilt üzere dış sıklığın birleşimine bağlıdır. Bu bağlamda sıklık yarışı üzere müsabakalar, dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu olarak çeşitli topluluklarda değerli bir bölge meblağ.
Öte yandan sıklık ideali ırkî birliği güçlendirir. Karışık ırktan evlatlar umumiyetle ebeveynlerinden daha alımlı görünürler zira kalıtsal çeşitlilik kendi ebeveynlerinde bulunan genetik miraslarındaki yanlışlardan korur.
Hoşluk Karşılaştırma kuramının standardını temsil eder ve üstesinden gelinemediği devir gücenme ve tatminsizliğe sebep olabilir. Ülkü sıklığa yakın olmayan kişiler cemiyetlerinden dışlanabilir. Victor Hugo'nun Notre Dame'ın Kamburu romanında berbat görünümlü Quasimodo ortalamadan farklıdır ve bu nedenle topluluktan dışlanmıştır.
Sıklık ülkülerinin ırkî basınçların görülmesindeki olumsuz tesirleri ortaya konur. Mesela, Amerikan Kültürüne hakim fikre nazaran siyah çehreli beşerler beyazlardan daha az cazibeli yahut daha az dilek edilendir. Kendisini davranışsal ırkçılık olarak gösteren, siyahiliğin nahoşluk olduğu fikri Afrikalı Amerikalıların hissiyatına zarar verir.
Estetikte hoşluğun değerledirme kriterleri; sıklığın nitelikleri
Estetikte sıklığın değerlendirilmesinde objektif ve subjektif nitelikler bulunmaktadır. Bunlar;
Subjektif nitelikler;
Tanımlandığı vakte, topluluğa, beşerden kişiye, velev insanın yaşına, mesleğine, içinde bulunduğu içtimaî ve ruhsal duruma nazaran değişen bir bedeldir. Çağlar boyunca hatun hoşluk anlayışı değişkenlik göstermiştir. Çağlara nazaran hoş yüz anlayışı;
- Antikçağ hoşu. Oval yüz, dolgun dudak ve yanak, düz burun, yuvarlak çene, yumuşak alın, orantılı yüz hatları. En hoş örneği Afrodit'i ve hoşluğu simgeleyen Milo Venüsü heykelidir.
Afrodit için yapılmış Milo Venüs heykeli. Kusursuz gelgelelim günümüz yüz estetik pahaları ile ne kadar koordinasyonlu
- Roma şığı. Kocaman kara gözler, koyu renk saçları, esmer ten, yuvarlağa yakın yüz formu, tesirli göz makyajının sağladığı derin bakışlar
Roma periyodu genç hatun figürü
- Orta Çağ hoşu. Geniş alın, sarı saçlar, düz burun, ince kaşlar ve zayıf vücut
Orta Çağ periyodu hatun hoşluk anlayışı
- Barok hoşu. Altın sarısı saçlar, açık renk yahut “saydam” ten, yuvarlak, dolgun yüz ve vücut.
Barok periyot bayan hoşluk anlayışı
- Romantik Devir hoşu. Koyu renk saçlar, açık ve solgun tenli, ince yüzler, çökmüş yanaklar
Romantik devir bayanı
- 20. yüzyılın başlarında antikçağ Yunan ve Roma sıklığı tekrar etalon olarak alınmaktaydı. Bu yüzyılın ortalarına hakikat daha sert yapılı, besbelli yüz çizgileri hoş sanılmaktaydı. Günümüzde ise yüz ve vücut hoşluğunun ölçü ve tarifleri farklı bedellendirilmektedir.
Objektif nitelikler; estetik hoşluğun değerlendirilmesinde daha çok bu nitelikler üzerinde durulacaktır. Objektif nitelikleri de içsel ve dışsal olarak ikiye ayırabiliriz.
İçsel nitelikler;
Bir yüzün şık olarak algılanması yüzün temsil ettikleri ile birlikte kimsede var olan, duyularla değil sırf tinsel olarak algılanabilen asıl varolma gerçekliği yansıttığı nispette artar. Buna felsefi manada yüzün ide si denir ve şık bir şey, idesine, özüne, kavramına mütenasip olan şeydir.
Şık yüz; temsil ettiği insan ırkının yüz yapısına bir bütün olarak tutarlı olmalıdır. Yetkin olmayan, tam olmayan şeyler şık değildir.
Bir yüzün hoş olabilmesi için canlı ve anlatım gücü yüksek olmalıdır.
Monica_Belluci sıklık dışında tanımlanamayan eksiksiz bir çekicilik.
Yüz Hoşluğunun dışsal biçimsel nitelikleri de şunlardır:
• Orantı ve simetri: Bilhassa sıklığın matematik olarak belirlenmesi sırasında önümüze çıkan birinci orantıdır. Hoş, ögelerin orantılı olarak birleşmesidir. Orantısız şey hoş olamaz. Evvelce beri sanatkarlar ve filozof-lar tüm hoşlukları açıklayacak büyülü bir matematik formül aramışlar ve bunun “altın kesit” orantısında bulmuşlardır.
Leonardo da Vinci'nin Mona Lisa portresi altın nispete nazaran yapılmıştır.
Orantıya bağlı olan yüz sıklığının bir gayrı niteliği simetridir. Şık olan bir bütünün kesimleri arasında ölçüye dayalı bir sistem vardır. Tabiattaki sıklık büyük ölçüde simetriye bağlıdır. Canlıların vücudu sağ ve sol olarak simetriktir. Sanat yapıtlarının de hoş olarak algılanmasında simetri çok kıymetlidir zira kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
• Koordinasyon (harmoni): Bütün sıklıklar için, modüllerin koordinasyonlu birleşmesi değerlidir. Hem hareketli hem de hareketsiz bütün-lerde entegrasyon kıymetlidir. Aslında armoni olmaz ise sıklık de kalmaz, bütün de. Asıl yüz sıklığı bir yüzde zıtların tansiyonuna dayanan bir entegrasyondur. Harmonik bir yüzün temelinde çoklukta yüzü oluşturan hareketli ve sabit antomik ortamların birliği bulunur. Kainatta herşey çok ve karmaşık üzere görünür. Lakin çoklukta birlik sağlanınca bir armoni, bir güç, bir hoşluk ortaya çıkar. Yüzün anatomik alanlarıda böyledir. Baş üzere bir kürede, burun üzere prizmatik bir yapı, gözler üzere küreler, ağız ve kaş üzere çizgiler, yüz kemikleri karmaşık bir yapı üzere görünür. Lakin hepsi arasındaki harmoni ile güzellike ortay açıkar.
Angelina Jolie kusursuz bir simetri ve entegrasyon içerisinde yüz hoşluğu örneği
Yüz sıklığının değerlendirilmesinde güzellikle karışan kavramlar;
Matematiksel doğruluk ve sıklık; Yüz estetiğinin değerlendirilmesinde sıklıkla yüzün matematiksel doruluk ile yüzün hoşluğu birbirine karıştırılır. Meğer gerçek ve şık tıpkı şeyler demek değildir. Yanlışsız, akla hizmet eder, umumi somuttur. Halbuki şık, hislerimize ve hayal gücümüze hitap eder ve soyuttur. Kimi doğruluklar hoştur, fakat kimileri hayranlık, heyecan ve coşku uyandırmadığı için hoş bulunmazlar. Doğruluk bir mantık yargısı, hoşluk ise bir paha yargısıdır. Yüzün sıklık değerlendirilmesinde matematiksel bir çok sahih kullanılır. Bazen bu doğrulukla ilgisi olmayan bir yüz hoş olabilir.
Şık ve yeterli kavramları; Ahlâkçı düşünürler sıkla yeterlinin özdeş olduğunu savunuyorlar. Halbuki daha yakından incelendiğinde, şık ve uygunun bu türlü içiçe girmediği görülür. Sıklık ve uygunluk insandan kimseye, topluluktan topluluğa değişen bedellerdir ancak, yeterlilik daha değişkendir. Yeterli maksatlıdır, yararlıdır; hoşun ise her vakit maksatlı ve yararlı olduğu söylenemez. Yeterlilik akılla, hoşluk çoklukla sezgiyle anlaşılır. Düzgünlüğün aşikâr kanunları, bağımlılıkları vardır; sıklık ise özgürlüktür. Ahlâksal uygun her hengam sempatik ve cazibeli değildir; hoş ise insanlarıçeker ve heyecanlandırır. Bir insanın hoş bir vücut kesimini sergiemesi ahlaki açıda istenilmeyen olabilir. Hoş, herke-sindir; herkes hoşluklar üzerinde birleşebilir lakin güzellikler çoklukla çıkarlara ve durumlara nazaran değişir.
Şık ve güzel kavramları; Hoşun, güzelimize gittiği için şık olduğunu düşünürüz. Şirinlik ta aklımızla değil, hoşluk üzere, hislerimizle ilgilidir ve haz duyma ile ilgilidir. Güzelimize giden şey, haz ettiğimiz şeydir. Haz ve güzellik hoş üzerinde ağırlaşmış üzere gözükür. Hoş eserler latiftir, insana haz ve keyif verir. Fakat bu her devir bu türlü olmaz. Her hengam bize hazlık ve güzellik veren bir eser, bir durum şık olamaz. Görünür bir durumda güzelimize giden şey, durum değiştiğinde şirinliğini kaybeder. Güzellik ve haz peşinde koşan, bazen alçaltıcı durumlara düşebilir. Halbuki hoş tutku-su kişisi büyütür, yüceltir, asilleştirir. Şık, bizi mütemadi kendine çeken bir güçtür, kuvvettir. Haz ve güzelliğin çekim vadesi ise çokça değildir.
Şık ve yararlı kavramları;Kantın mülahazaları ile hoş ve iyiyi birbirinden ayırılınca hoş ile yararlı arasındaki bağlar da kopmuştur. Şık bir yüzün bize yararı yoktur. Birtakım düşünürler hoş ve yararlı arasında bir ilişki kurulamayacağını, bunları birbirine ka-rıştırmamak gerektiğini, daha akıllıcası yarar ve çıkarın sanatı bozacağını sav etmişlerdir. Lakin insan giderek teknik bir etrafta yaşamak zorunda kalmaktadır. İnsan madem ki doğal hoşluklardan uzak, teknik adamların yaptığı âletlerle, onların oluşturduğu ortamlarda yaşayacaktır, öyleyse bu muhitin hem yararlı hem de şık olması gerekir. Esasen çağdaş hayatta da bir taraftan desinatörlük, etraf düzenleme, bir taraftan ergonomi üzere haber meydanları teknik âletlerin ve ortamların hem yararlı hem de hoş olmasına çalışmaktadırlar.
Şık ve âli kavramları; estetikçiler tarafından ulu ve ulvilik de, sıklık üzere bir estetik paha olarak inceleniyor. Sanat yapıtlarında hoş ve büyük ideleri her hengam bir arada bulunabilir mi? Her devir değil. Hem şık hem şanlı olan kimi sanat yapıtları vardır; lakin her vakit şık olan şanlı, refî olan da hoş olmaz. Aziz ekseriyetle büyük ve sınırsız, kişisi ezen, denetimi altına alan vakalar ve varlıklardır. İnsan ıssız bir çölde tek başına kaldığında, bir fırtınaya tutulduğunda, gece yıldızlı gökyüzünü seyrettiğinde, harika bir mimari ürünle karşılaştığında “yüce” hissine kapılır. Birtakım büyük beşerler aziz olarak kıymetlendirilir. Bizi aşan, hayran bırakan büyüklük ve kuvvetlere refî deriz ve bunlar şığı aşarlar. Şanlı, hoştan daha güçlü, korkutucu, ürkütücü olabilir. Âli olan kimi şeyler hoşluk taşır, lakin kimileri taşımaz.
Bu benzerliklerin dışında hoş ve âhenk, hoş ve lüks, şık ve latif üzere ikililerin de bazen birbirleriyle yanyana durduğu ve birlikte değerlendirildiği görülmektedir. Ama bunlar da her hengam sıkla birlikte olan ögeler değildir.
Yüz estetiğinin kıymetlendirilmesi üzerine yargılar;
Yüz hoşluğunun değerlendirlimesinde hasta ve hekim olarak yargılarda bulunuruz. Yargı, var olan ve olmayan gerçek yahut yanlış olan şeyler üzerinde ileri sürülen tabirlerdir. Yargıları birçok halde sınıflandırmak mümkündür.
Yargıarımızı bilgisel ve estetik yargılar olarak ikiye ayırabiliriz.
Bilgisel yargılar, doğru-yanlış mantığına nazaran incelenebilecek objektif yargılardır. Oysaestetik yargılar subjektiftir ve doğru-yanlış mantığı ile bedellendirilemez. Estetik yargı, bir ahlâk yahut malumat yargısı değildir. Onlar üzere objektif değil; haz duyma ve duymamaya dayandığı için subjektiftir.
Estetik yargı, çıkar elde etmeye, kullanmamaya yönelik değil, yalnızca seyredip beğenmeye bağlıdır. Estetik yargılar haberler üzere kavramlara değil kişilerin hislerine bağlıdır ve mantıksal kurallara bağlanamaz. O, kişilerin duyarlık, zihin ve hayalgüçlerinin özgür ve entegrasyonlu bir oyunu içinde ortaya çıkar.
Estetik yargıları daha âlâ anlayabilmek için, kısaca onun özelliklerine bakmak gerekir.
Estetik yargılar kişiseldir. Herkes beğenisini hür olarak değerlendirip söz eder. Bu beğeni, kişinin hislerine bağlıdır ve külliyen şahsidir.
Estetik yargılar subjektiftir. Renkler, haller, sesler insanlar tarafından farklı değerlen-dirilmiştir. Şirine gitme ve şık bulma hadiseleri mantıksal yargılar üzere değerlen-dirilemez. Kimse kendinin şık bulduğunu diğerlerinin da şık bulmasını bekleye-mez. Zira bu yargıların subjektif (kişiye has) olduğu baştan kabul edilir. Gelgelelim burada bir yargı anarşisine de düşülmemelidir.
Estetik yargılar ortaktır. Estetik yargıların kuralsız bir mecburiliği yoktur. Fakat bu yargılar, yalnızca duyu hoşlanmasına daya-nan, hiçbir prensibe dayanmayan, tama-men keyfi olan yargılardan da ayrılmalıdır. Sanat yapıtlarını değerlendirmede pratik bir mecburilik ta vardır. Özgür olarak karar veren beşerler; o toplulukta, o çağda geçer-li olan ortak estetik duyguya (sensus com-munis aestheticus) nazaran hareket ederler. Bu his, subjektif olmakla birlikte bütün kişilerde ortaktır.
Estetik yargılar zaruridir. Bu mecburilik ortak estetik histen gelir. Sıkın dün-yası beğenilen dediğimiz ortamdadır. Güzellikten ötürü duyulan haz büsbütün keyfi ve kişinin kendisi için olduğu halde, sıktan ötürü duyulan haz diğerlerinde da bulu-nur ve zarurî bir hoşlanmadır. Bu haz bütün kişilerde olması gereken bireyüstü bir hazdır.
Estetik yargılar umumidir. Gerçi estetik yar-gıların özelliklerini sayarken onun kişisel olması üzerinde durduk. Lakin umumi olarak değerlendirdiğimizde estetik yargının, birey -üstü ortak estetik his prensibine daya-nan farz ve umumiliği olan yargılar oldu-ğu ortaya çıktı. Bu, ülkü bir durumdur. Bir kişi şık bulduğu bir şeyi, herkesin şık bulmasını ve beğenmesini velev. Lakin farklı kültürlerden, farklı çağlardan, farklı eğitim seviyelerinden kişileri değerlendirdiğimiz-de, onların vardığı estetik yargıların daha çok kişisel olduğunu görürüz.
Estetik yargıların umumiliği, subjektif bir genelliktir. Sanat tarihinde klasik olmuş re-simler, heykeller, binalar; edebiyat , müzik üzere yerlerde bütün yerkürede kıymetli bulu-nan eserler varsa, bu umum estetik yargı-ların bulunduğunu gösterir.
Estetik yargılar relatiftir. Bir taraftan estetik yargıları ferdi ve keyfi olarak kabul edip başka taraftan da onu birey-üstü, zarurî ve umumî makbul yargılar olarak anlattık. Bura-da birbiri ile uzlaşmaz üzere görünen iki fikir söz edilmiş üzere görünüyor (antonimia). Halbuki estetik yargılar yerküresinde relatif geçerlik olduğuna dikkat edersek, yukarı-daki zıt fikirler kendi boyutlarıyla kendi mahallerine otururlar.Bugünkü insanlık kültürü farklı merkezler etrafında gelişen tarihi kültüre dayandığı için, yerkürenin farklı ortamlarında farklı kültürler yaşamaktadır. İnsan hoşluğunu kıymetlendiren estetik beğeniler de kültürden kültüre değişir, yani relatifdir. Ayrıyeten bir kültür içinde eğitim de kişilerin beğenilerini değiştirdiği için, farklı eğitim seviyelerindeki kişilerin estetik yargıları birbirinden farklı olacaktır. Ve son olarak birebir kültür içinde tıpkı eğitim seviyesine sahip kişiler arasında ruhsal yapı farklılıkları olduğu için bu da estetik yargıların relatifliğini güçlendirecektir.Dış sıklığı ölçmenin ortak bir yolu topluluğun ortak kararı yahut umumi kanısı Sıklık yarışı üzere merasimlerde ortaya konur. Fakat iç hoşluğun ölçülebilmesi, her ne kadar hoşluk yarışları sıklıkla bunu dikkate aldığını sav etse de daha çetin olan bir husustur.
1932 Türkiye ve Yerküre Hoşu Keriman Halis Ece
2002 Türkiye ve Yerküre hoşu Azra Akın
Estetik yargılar düşünseldir. Estetik yargının daha evvel sayılan özelliklerine zıt olan bu fikir, L. Wittgenstein’a aittir. Ona nazaran, estetik yargının temelinde duygusallık yoktur, malumat ve düşünsellik vardır. Estetik yargıyı, mevzunun eksperleri verir ve gayrı kişilerde onlara uyarlar.
Bir sanat ürünü, onları yapan sanatkarların ve onları pahalı bularak alan, koruyan, seyreden, dinleyen, okuyan estetik beğeni sahiplerinin ortak gayretleriyle ortaya çıkar. Estetikte en çok tartışılan hususların başında, beşerler arasında ortak estetik yargıların olup olmadığı konusu gelir. Bu yerdeki fikirler de iki zıt küme içinde toplanır:
a) Ortak estetik yargıların olmadığını ileri sürenler:
Türkçede yaygın söz "renkler ve zevkler tartışılmaz" öteden beri ortak estetik yargıların olamayacağını savunanların ana dayanağıdır. Bunlara nazaran herkesin bir zevki, bir beğenisi vardır. Kimi menekşeyi sever kimi orkideyi; kimi deniz kenarında tatil yapmayı sever kimi yaylalarda; kimi halk müziğini sever kimi klasik garp müziğini; kimi Picasso'yu sever kimi Rafaello'yu ... yani herkesin bir zevki ve beğenisi vardır ve bunun doğruluğu ve yanlışlığı tartışılamaz. Herkesin zevki ve beğenisi kendince sahihtir ve haklıdır. "onda ne buluyor" diyebilirsiniz lakin onun zevkinin nedenini soramazsınız
Felsefik olarak estetik yargıların ve velev ahlâksal ve mantıksal yargıların bile ortak olmadığını ve tartışılabileceğini söyleyebiliriz. Haberlerimiz duyumlarımıza bağlıdır; o halde herkesin kendi duyumlarıyla oluşturduğu haberler, verdiği kararlar akıllıcadır. Hiç kimse kendi duyumlarının daha yanlışsız malumatlar vereceğini savunamaz. Birtakım ferdî hoşlanmalar, o kimselerin eğilimlerine ve ferdî özelliklerine bağlıdır ve tartışılamaz. Lakin estetik yargıların temeli olan hoş, o kadar zatî değildir. Herkeste bulunan ortak estetik zevklere nazaran verilen bu estetik kararlar tartışılabilir. Gelgelelim yeniden de tarihin çeşitli periyotlarında, çeşitli topluluklarda ve velev birebir topluluktaki değişik öbekler arasında birbirine zıt estetik yargıların bulunduğu gözlenmektedir.Bunun nedeni, estetik yargının kültürel ve zatî oluşudur. Kültürü ve kimseyi etkileyen bütün faktörler estetik yargıyı da tesirler. Bir topluluğun değişik tarihi devirlerinde değişik estetik yargılar olabilir. Tıpkı vakit diliminde değişik diyaneti, ulusal, mahalli ve sınıfsal topluluklar birbirinden farklı estetik pahalara sahip olabilirler. Bir toplulukta gençlerle yaşlılar, eğitilmişlerle eğitilmemişler birbirlerinden farklı zevklere sahip olabilirler. Dahası kişilerin, karakter, mizaç üzere ana ruhsal özellikleri, rastgele bir devir onların ruhsal durumlarını etkileyen her türlü faktörler de estetik yargılar üzerinde tesirli olabilir.
b) Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler:
Daha evvel estetik yargının özellikleri anlatılırken, bu yargıların subjektif de olsa bir umumilik ve mecburilik gösterdiği antalımıştı. Birtakım yüzler herkes tarafından beğeniliyorsa herkesin kabul ettiği yüksek estetik pahalar var demektir. I. Kant duyusal beğeniye dayanan kimi yargıların külliyen sonlu ve kısa vadeli ferdî yargılar olduğunu, lakin gerçek estetik yargıların duyusal olmaktan çıkıp düşünsel seviyeye çıktığını, ferdî olmaktan çıkıp farz ve umumî tasdikli hale geldiğini söylenebilir.
Kimi görüşlerde estetik yargıları kimselerin zevkleri, güzellerine giden şey olmaktan çıkarıp büsbütün bilirkişiliğe bağlayarak, onların ortak ve değişmez olduğu konusunu vurgulanmaktadır. Yani estetik yargıların temelinden duygusallık kaldırılmakta, düşünsellik ve malumat konulmaktadır
Estetik yargı açısından, İtalyan estetikçi Benedetto Croce'yi de ortak estetik yargıların olduğunu kabul edenler kümesine koyabiliriz. O, bu bahisteki fikirleri üçe ayırıyor.
