Fiil Çatısı

Fiil Çatısı Konu Anlatımı
FİİL ÇATISI
Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye kadar gösterdiği durumlara çatı denir Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz
Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza sıkça, nesneyüklem ve özneyüklem ilişkisi olarak çıkar Şu Anda bunları ayrı olarak inceleyelim

NESNE YÜKLEM İLİŞKİSİ
Fiiller nesne alıp almamalarına göre öbür şekillerde adlandırılır Bunları dört grupta inceleyebiliriz

1 Geçişli Fiil
Nesne alabilen fiillerdir Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne konusunda işlemiştik Buna tarafından, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır

Örneğin;
“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı
cümlesinde “yaktı yüklemdir; “o kuytu öznedir Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı? diye soruyoruz “ışığı cevabı geliyor Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak fiili geçişli bir fiildir
Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir

Örneğin;
“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir
cümlesinde “öğrenmiştir yüklemine “Neyi öğrenmiştir? diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin yanıt vermediğini görüyoruz Ancak biz cümleye “onu gibi bir nesne ilave edebiliriz Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, oysa cümlede nesne yoktur Böyle cümlelerde bir tür “bakımlı nesne nin varlığı laf konusudur Bu durumun görüldüğü cümleleri daima “onu sözüyle yoklama edin, çünkü bu laf yalnızca nesne olabilir

2 Geçişsiz Fiil
Nesne almayan fiillerdir Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez

Örneğin;
“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım
cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım? diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir
Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik durumu ortaya çıkar

ÖZNE YÜKLEM İLİŞKİSİ
Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir

1 Etken Fiil
Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir

Örneğin;
“Masanın üzerini uygun bir şekilde temizledi
pan kim? diye sorduğumuzda tekrar “o cevabı geliyor Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır Öyleyse fiil etkendir
“Yağmur yağıyor yine ince ince
“Taş bu yola nereden düşmüş?
“Yapraklar gitgide daha fazla sararıyor
“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu
cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir

2 Edilgen Fiil
Fiilin bildirdiği işi özne yok de başka biri yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir Bu fiiller, etken fiillere “l ve “n eklerinin getirilmesiyle yapılır Etken fiilin nesnesi olan unsur, fiil faizsiz yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “iddiaya göre özne adı verilir Örneğin etken fiilde misal verdiğimiz cümleyi pasif yapalım;
“Masanın üzeri dürüstçe temizlendi
cümlesini incelersek; “temizlendi yüklemdir “Temizlenen ne? diye sorduğumuzda “Masanın üzeri öznesi yanıt veriyor “İşi yapan kim? diye sorduğumuzda, “başkası cevabı kazanç Yani işi yapan özne değil,
başkasıdır Çünkü masa kendi kendini temizleyemez Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir

3 Dönüşlü Fiil
Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür Dönüşlü fiiller de faktör fiillere “l ve “n ekleri getirilerek yapılır
“Tarağı eline alıp bir zaman tarandı
cümlesinde tarama işini öznenin kendi üstünde yaptığı bellidir Dolayısıyla fiil dönüşlüdür

4 İşteş Fiil
Asgari iki özne göre yapılabilen fiillerdir Bu fiiller, fiillere “şeki getirilerek türetilir Bir Takım fiiller ise kök olarak “şile bitmiştir ve işteş nitelik gösterir
İşteş fiiller işin yapılışına tarafından iki grupta incelenir

a Iki Taraflı yapılma bildirir
Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür
“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı
cümlesine baktığımızda “selamlaşmak eyleminin şahısların karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz İki birey birbirine selamlama vermiştir
“Ortadaki elmaları paylaştılar
“nafile saatlerce tartıştılar
“Boksörler çok yaman dövüştüler
cümlelerindeki yüklemler müşterek yapılan işteş fiillerdir

b Birlikte yapılma bildirir
Bunlarda özneler işi birbirlerine aleyhinde yok defalarca birlikte yaparlar Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez
“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler
cümlesinde “üşüşme işini çocuklar defalarca birlikte yapmışlardır
“Kuzular otların arasından meleşiyor
“Kuşlar etrafta neşeyle uçuşuyor
“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor
cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma belirten işteş fiillerdir
“Okula bu sabahleyin birlikte gittiler
cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, oysa biz buna işteş diyemeyiz Çünkü işteş fiiller, evvelden de söylemiştik, mutlaka “şile bitmelidir
Yapıca “şile biten her fiil şüphesiz işteş değildir
“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı
cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü iki taraflı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur

* * *
Bir Takım kaynaklarda “nitelikte denklik adıyla işteş sınıfına alınan, oluş gösteren fiiller de vardır
“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış
“Görmeyeli oldukça güzelleşmiş
“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış
cümlelerindeki yüklemler bu türdendir Ama bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş mantığına böylece intibak görülmez Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu verilmemiştir

5 Ettirgen Fiil
Konumuzun başında, nesneyüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik Bu nesil fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır
“Oğluna terliklerini getirtti
cümlesinde getirme işini yapan “oğlu dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir
“Masayı bir hoş temizletti
“Soruyu ablasına çözdürdü
cümlelerinin yüklemleri de benzer özelliği göstermektedir
Seçme Parça *