Fiillerde Çatı Konu Anlatımı

FİİLDE ÇATI


Fiil Çatısı

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye tarafından gösterdiği durumlara çatı denir Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza sık sık, nesneyüklem ve özneyüklem ilişkisi olarak çıkar Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim

Nesne – Yüklem İlişkisi

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır Bunları dört grupta inceleyebiliriz

1 Geçişli Fiil: Nesne alabilen fiillerdir Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne konusunda işlemiştik Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır

Mesela;

“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı cümlesinde “yaktı yüklemdir; “o bakımlı öznedir Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı? diye soruyoruz “ışığı cevabı geliyor Öyleyse yüklem nesne almıştır; “tutuşmak fiili geçişli bir fiildir

Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez Ara Sıra fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir

Mesela;

“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir cümlesinde “öğrenmiştir yüklemine “Neyi öğrenmiştir? diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin yanıt vermediğini görüyoruz Fakat biz cümleye “onu gibi bir nesne ek edebiliriz Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, oysa cümlede nesne yoktur Böyle cümlelerde bir nesil “dar nesne nin varlığı söz konusudur Bu durumun görüldüğü cümleleri defalarca “onu sözüyle yoklama edin, çünkü bu söz sadece nesne olabilir

2 Geçişsiz Fiil: Nesne almayan fiillerdir Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dıştan da herhangi bir nesne getirilemez

Mesela;

“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım? diye sorduğumuzda akla yatkın bir soru olmadığını görüyoruz Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir

Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik durumu ortaya çıkar
Özne – Yüklem İlişkisi

Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir

1 Etken Fiil: Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir

Örneğin;

“Masanın üzerini uygunca temizledi

“Yapan kim? diye sorduğumuzda yine “o cevabı geliyor Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır Öyleyse fiil etkendir

“Yağmur yağıyor tekrar ince ince

“Taş bu yola nereden düşmüş?

“Yapraklar gittikçe daha fazla sararıyor

“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu cümlelerinin yüklemleri de faktör fiildir

2 Edilgen Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir Bu fiiller, etmen fiillere “l ve “n eklerinin getirilmesiyle yapılır Etmen fiilin nesnesi olan öğe, fiil dingin yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “iddiaya göre özne adı verilir Örneğin etken fiilde misal verdiğimiz cümleyi faizsiz yapalım;

“Masanın üzeri güzelce temizlendicümlesini incelersek; “temizlendi yüklemdir “Temizlenen ne? diye sorduğumuzda “Masanın üzeri öznesi yanıt veriyor “İşi yapan kim? diye sorduğumuzda, “başka biri cevabı gelir Yani işi yapan özne yok başkasıdır Çünkü masa kendi kendini temizleyemez Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de güya öznedir

3 Dönüşlü Fiil: Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne keza işi yapan, ayrıca de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür Dönüşlü fiiller de etmen fiillere “l ve “n ekleri getirilerek yapılır

“Tarağı eline alıp bir vakit tarandı cümlesinde tarama işini öznenin kendi üstünde yaptığı bellidir Dolayısıyla fiil dönüşlüdür

4 İşteş Fiil: Minimum iki özne göre yapılabilen fiillerdir Bu fiiller, fiillere “ş eki getirilerek türetilir Bir Takım fiiller ise kök olarak “ş ile bitmiştir ve işteş nitelik gösterir

İşteş fiiller işin yapılışına kadar iki grupta incelenir

a Müşterek yapılma bildirir

Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine aleyhinde yaptıkları görülür

“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı cümlesine baktığımızda “selamlaşmak eyleminin şahısların karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz İki kişi birbirine selamlama vermiştir

“Ortadaki elmaları paylaştılar

“boş yere saatlerce tartıştılar

“Boksörler fazla yaman dövüştüler cümlelerindeki yüklemler ortak yapılan işteş fiillerdir

b Birlikte yapılma bildirir

Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı yok her zaman birlikte yaparlar Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez

“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler cümlesinde “üşüşme işini çocuklar her zaman birlikte yapmışlardır

“Kuzular otların arasından meleşiyor

“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor

“Çocuklar ağaçların aralarında koşuşuyor cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir

“Okula bu sabahtan birlikte gittiler cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, fakat biz buna işteş diyemeyiz Çünkü işteş fiiller, evvelden de söylemiştik, mutlaka “ş ile bitmelidir

Yapıca “ş ile biten her fiil muhakkak işteş değildir

“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü iki taraflı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur

Bir Takım kaynaklarda “nitelikte eşitlik adıyla işteş sınıfına alınan, oluş gösteren fiiller de vardır

“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış

“Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş

“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış cümlelerindeki yüklemler bu türdendir Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş mantığına böylece uyarlama görülmez Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir anahtar sözcük verilmemiştir

5 Ettirgen Fiil: Konumuzun başında, nesneyüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik Bu cins fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır

“Oğluna terliklerini getirtti cümlesinde getirme işini yapan “oğlu dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir

“Masayı bir güzel temizletti

“Soruyu ablasına çözdürdü cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir *