geleneksel türk halk müziği türleri ve özellikleri

Türk halk geleneği sözlü eserler üzerine kurulmuştur Dolayısıyla mevcut repertuarın az daha % 95 ’i sözlü eserlerden oluşur Çalgısal eserler ise çoğunlukla oyun havaları biçiminde karşımıza çıkar Bu bakımdan bu ayrıştırmanın yanı sıra sözlü eserlerin form yapıları ve türlerini birlikte kutlamak gerekir Zira türler formları belirleyen temel öğelerdir Türk millet geleneği içinde bulunan her türlü sözlü ezgi için kullanılan Türkü formal bir ayrım yapılmaksızın kullanılan özel bir terimdir Fakat Türkü terimi yalnızca sözlü halk örnekleri için geçerli bir terimdir Bir Takım Oyun havaları ve çalgısal ezgiler için bölgesel terimler kullanılır Halk Müziği şarkısı anlamında kullanılan bu terimin kaynağının Türk sözcüğü olduğu çoğunlukla kabul görmüştür Türk halkının yarattığı anonim kaliteli sözlü ve ezgili ürünlere bu isim verilmektedir

Geleneksel Türk Insanlar Türleri Nelerdir?

Türküler çoğunlukla bir olay üzerine yakılırlar Bu olaylar bir milleti ilgilendirecek değin büyük nitelikler taşıyacağı gibi gizli bir çevrelerde meydana gelen türden de olabilir Aşkgurbet vefat seferberlik su baskını felaketi savaşlar vs bu olayların örneklerindendir

Tüm bunların ışığı altında Türk insanlar müziğinde bulunan iki büyük formu şu şekilde koyulmak mümkündür:

1) Uzun Havalar
2) Kırık Havalar

Uzun Havalar serbest tartımlı (parlando) ezgilerdir Uyumlu bir ritim özelliği göstermeyen ancak bir takım geleneksel söyleyiş kalıplarına kadar icra edilen bir formdur Uzun hava terimi halk müziği arasında yaygın değildir Bu terim yerine bu formu belirleyen bir takım tür adları halk arasında daha artı yaygındır Hoyrat Maya Bozlak Elezber MüstezatTecnis Barak Havaları Gurbet Havaları bu türlerden bazılarıdır

Kırık Havalar ritmik karakterleri ve ölçüleri belirgin olan ezgilerdir Ahenkli bir ritim özelliği göstermekle birlikte geleneksel söyleyiş kalıplarına ast olarak icra edilen bir formdur Kırık havaların bir çoğu aynı zamanda oyun havasıdır Kırık hava terimi de uzun hava gibi yaygın kullanılmamaktadır Bu terim yerine formu belirleyen bir takım cins adları kullanılır KarşılamaHalay Bar Horon Bengi Zeybek Semah Teke Zotlatması bu türlerin bazılarıdır


Uzun Hava Türleri:

HOYRATLAR: Hoyratlar cinaslı manilerle söylenen uzun hava türüdür Hoyratın yurt düzeyinde yayılışı şöyledir Sivas ’tan başlayarak tüm Doğu Anadolu ’da Güney Doğu Anadolu ’da ve bugün Irak sınırları içinde olan Kerkük ’te hoyratlar söylenir Hoyratlar bir takım isimlerle anılırlar Gelin Hoyratı Nöbetçi Hoyratı Rakip Hoyratı Indirimli HoyratMuçula Hoyratı

MAYALAR: Türk Irk Müziğinin en yaygın uzun hava türlerinden birisidir hemen hemen her yörede bulunur Bir giriş sazından daha sonra (bu antre sazı ritmik bir melodi de olabilir) uzun hava serbest tarzda okunur Aralarda yeniden aynı saz partisi çalınır Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde daha artı görülür Mayalar tüm doğal ve sosyal olayları konu edinir

BOZLAKLAR: Bozlak feryad etmek haykırmak anlamındadır Bozlaklar insan feryadını çığlığını andıran müzikal haykırışlardır Orta Anadolu ’da yaygın olmakla birlikte orta toroslarda Maraş Antep illerinde de söylenir Bozlaklar genel olarak minör karakterli ezgi yapısına sahiptir La eksenine göre 2nci derece (seconder tone) si bemol ya da si bemol 3 komalık (quarter tone)sesler içerir En yaygın bozlak türleri şunlardır: Avşar bozlağı Türkmen bozlağı Kırşehir bozlağıŞekerdağı bozlağı Kırat bozlağı Katırcıoğlu bozlağı Aydost bozlağı

GURBET HAVALARI: Türkiyenin Güneybatı kesiminde bulunan ve adına teke yöresi denilen bölgede çalınan ve söylenin uzun hava türüne Gurbet Havası denir Daha çok gurbet ve hasret temalarını işlemektedir Gurbet havalarının en tanınmışları şunlardır: Avşar Beyleri Güllük Dağı Ne Dönersin Kahpe Felek Çıktım Gurbet Ele Geri Gelinmez

DİVANLAR: Uzun havaların keza aruz vezni hem de hece vezniyle söylenen özel türlerinden birisidir Aruz vezninin failatün failatün failatün failün kalıbıyla ya da hece vezninin 1115 li kalıbıyla söylenir sık sık ritmik bir antre sazından daha sonra uzun havanın vokal partisi kazanç Sonra yine ritmik aranağme çalınır Ezgi her yerde siz her yerde ses sıralamasıyla devam eder Saz partilerinin özgür tartımlı (parlando rubato) olduğu anlar da vardır Divanlar Anadolu ’nun böylece fazla yerinde icra edilirse de orta ve doğu Anadolu ’da daha fazla bulunur

AĞITLAR: Toplum vicdanında derin izler bırakan doğal olaylarla bir takım üzücü bireysel olayları konu edinen uzun hava türlerinden biridir Ağıtlar ezgi karakteri itibarı ile de yöresel bir niteliğe sahiptirler Mesela bir su baskını felaketini veya bir zelzeleyi konu edinebildiği gibi genç yaşta ölen bir gelini veya savaşta ölen bir askeri konu edinir Daha çok bir ölünün ardından söylenir Anadolu ’nun anında her yöresinde ölülerin başında matem yakıcılar (lament singers) adıyla tanıdık kadınlar o ölünün niteliklerini dile getiren ağıtlar söylerler Ağıtçı kadınlar (lamentest womens) bu işi profesyonel bir mücadele olarak yerine getirirler Ağıtlar uzun hava formunda olabildiği gibi kırık hava formunda da olabilir


Kırık Hava Türleri:

Daha önce yaptığımız tanımda da belirttiğimiz gibi belirlenmiş bir ritmik yapıyı sürdüren ezgiler olan Kırık Havalara tüm yurt çapında karşılaşmak mümkündür Kırık havalar yalnızca sözlü ezgileri yok sözsüz ezgi türlerini de kapsamı içine alır Yani enstrümantal ezgiler de kırık havalar bünyesindedir

Bulundukları yöreye çalındığı ortama veya çalınma amacına kadar değişen isimler olan kırık havalar yalnızca sözlü ezgileri değil sözsüz (enstrümantal) ezgi türlerini de kapsamı içine alır Bu enstrümantal ezgilerin birçok vakit bir oyuna eşlik ettiği görülür Oyun havası teriminin kuşkusuz buradan kaynaklandığı bilinmektedir Ancak sözlü oyun havaları da THM repertuarı içinde önemli bir yer miktar Her yörenin kendisine has çalış ve söyleyiş karakteri vardır Her yörenin yazınsal ve müzikal özellikleri ile tavır ve üslubunda öbür özellikler göze çarpar Bu da o çevrede yaşayanların sosyal yaşamları yörenin coğrafi özellikleri hesaplı şart vs konularla ilgilidir

DEYİŞLER: Anadolu sahasının derhal her bölgesinde kullanılan tabir çoğunlukla sözlü ezgileri tanımlamada kullanılan bir terimdir Daha özel uygulama alanı ise AleviBektaşi toplulukları arasında söylenen ve şiir itibariyle mutlaka bir aşığa ait olan ezgi kalıpları için kullanılır Gizemli konuları ele bölge deyişler olduğu gibi farklı alanlara yönlendirilmiş toplumsal konuları taşıyan deyişler de vardır

NEFESLER: Daha çok Bektaşi topluluklarının gizemli ve sosyal içerikli konuları içeren müzikli ilahilerine bu isim verilmektedir

İLAHİ: Anadolu ’nun her bölgesinde İslam tasavvufunun öğretilerini yaşayan tarikatların ritüellerinde söylenen sözlü ezgilerdir Ezgi karakteri bakımından herhangi bir sınırlandırma olmaksızın icra edilir Oysa ezgiler daha çok mistik temaları içermektedirler aynı zamanda Kına düğün gibi ritüellerde okunan gizemli temaları içermeyen ilahiler de vardır

HALAYLAR: Başlıca ezgi ve biçim yönünden bir bölümlü olan halaylar bazen birkaç bölümden de meydana gelebilir Birden fazla birim olduğunda batıdaki süit formunda olduğu gibi bölümler birbirine bağlanarak çoğu vakit gitgide hızlanmak suretiyle icra edilir Sözlü ve sözsüz türlerine rastlanan halaylar açık hava ve meydanlarda davulzurna eşliğinde çalınır ve oynanır Esas halay bölgeleri Kırşehir Sivas tüm Güneydoğu Anadolu Yozgat ve civarıdır Halaylar ve bölümler kendine özgü bölgesel isimler alır Ağırlama yanlama sıkıştırmaikileme yeldirme vs

BARLAR: Barlar Doğu Anadolu'da Kuzeyde Artvin'de başlayıp Kars Erzurum Erzincan'ın bir kesimi Sızı ve Van yörelerinde çalınan söylenen ve oynanan ezgilerdir Halaylarda olduğu gibi bplümler eğer varsa birbirine alt olarak çalınır söylenir ve oynanır Sözlü barlar olduğu gibi sözsüz barlar da vardır dahası bayan ve erkek barları birbirinden ayrı karakter taşır

Kadın Barı: Çift Beyaz Güvercin Aşaktan Gelirem
Erkek Barı: Baş Bar İkinci Bar

SEMAHLAR: Alevi ve Bektaşi topluluklarının dini inançları doğrultusunda çaldıkları söyledikleri oyunlu ezgilerdir Yörelere kadar değişen isimler alır Semah zemah zamah zamak vb Semahların yurt sathında yayılışları konusu bugüne dek bütün anlamıyla ele alınmamıştır Oysa Alevi ve Bektaşi'nin bulunduğu her yerde kuşkusuz semah da olacaktır

Semahlar bayan ve erkek bir arada dönüldüğü gibi yalnız kadınlar ya da erkekler aralarında da dönülebilir Kişi sayısı minimum iki olmak kaydıyla daha artı da olabilir Semahlara değişik ebatlarda bağlamalar eşlik eder bir de Ege ve Akdeniz bölgesinde kabak kemane'nin Doğu ve Orta Anadolu'da da kemanın semahlara eşlik ettiği görülmektedir Kemanın çalınma biçimi omuzda değil dizdedir Bu güne dek ele geçen semahlar içerisinde fazla dağıtılmış usulleri rastlandıysa da bunlardan 9 zamanlı usullerin daha yoğun olarak bulunduğu görülür Semahlar Cemadı verilen toplantıların son kısımlarında çalınır ve dönülür (playing) Giderken en az bir bölümlü olabildiği gibi birdenbire artı bölümlü de olabilir Her bölüm egemen sözcük grubu ve nefeslerden oluştuğu için bunların ayrıca söylenmesi de laf konusudur Semahları şu şekilde bir tasnife yan tuttuğumuzda;

îl ilçe kasaba isimleriyle anılan semahlar: Erzincan Semahı Keskin semahı Şiran semahı
Kuş ve hayvan isimleriyle anılan semahlar : Turnalar Semahı Kırat Semahı
Birey ve topluluk isimleriyle anılan semahlar: Hızır Paşa Semahı Koyun Baba Semahı Kırklar semahı Hubyar Semahı

ZEYBEKLER: Ege bölgesinin tamamı ile Akdeniz bölgesinin bir kesiminde çalınan ve söylenen oyunlu ezgi türüdür Kadınlar ve erkekler ayrı olarak oynarlar Erkek zeybekleri'nde kahramanca bir eda vardır Zeybeklerin icrasında DavulZurna ilk olarak almak üzere Bağlama ailesi kabak kemane darbuka kaşık gibi enstrümanlar kullanılır Zeybekler ağır orta ve çabuk olmak üzere yapı farklılık gösterir Yurdumuzun Ankara Çankırı Kastamonu gibi illerinde de zeybeklere rastlanır

TEKE ZORTLATMALARI: Teke bölgesinde çalınan ve söylenen oyunlu ezgilerdir Hareketli ve süratli bir oyun karakterleri vardır Teke zortlatmaları 9 zamanlı örneklerdendir

HORONLAR: (Horan Horom)
Özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yoğunlaşan oyunlu
ezgilerdir Inşa itibariyle seri karakterli oyunlardır Horonlara eşlik eden saz çoğunlukla kemençedir ara sıra davul zurna kaval ve tulum'la da horonlar çalınır söylenir ve oynanır 7 ve 9 zamanlı usullerin yanına karma usullerin de horonların bünyesinde yer aldığı görülür

HORO (HORA): Trakya bölgesi'nde çalınan ve söylenen oyunlu ezgilerdir Karşılamalardan öbür olarak 2 ve 4 zamanlı usuller bu türde daha fazladır

KARŞILAMALAR: Daha çok Trakya ve Marmara ile Karadenizin Giresun Ordu illeri civarında rastlanan müşterek oynanan oyunlardır Çoğu vakit 9 zamanlı bir usul yapısı ile karşımıza çıkar Anadolu'nun bir takım yörelerinde aleyhindeberi“vargel gibi isimler alır *