Günlük Hayatta Kullandığımız 15 Deyim ve İlginç Çıkış Hikayeleri

Çabucak çabucak her gün kullandığımız tabirlerin nereden geldiğini hiç düşündünüz mü?


1. Güme Gitmek.



Vaktinde yeniçeriler suçluları yakalayıp zindana kapatırlarken “HOOOPPP GÜM” halinde nara atarlarmış. Lakin birebir “kurunun yanında yaş da yanar” atasözünde olduğu üzere bazen zindana atılanlar ortasında cürmü olmayanlar yani pak şahıslar de bulunurmuş. İşte halk hatasız bir vatandaşın zindana atıldığında, günahsız yere mahpusa götürülüyor manasında “Adamcağız güme gitti, yazık oldu” demiş.

2. Çizmeden Üst Çıkmak (Çizmeyi Aşmak).



(Bilmediği işe, yetkisi dışındaki mevzuya karışmak manasında bir tabir.) 

19.yüzyılda, Fransız ressamlarından Delacroix Paris’te bir fotoğraf standı açmıştı. Sergiyi gezenlerden bir kişi, büyükçe bir şövalye tablosunun önünde uzun müddet durarak, yakından uzaktan önemli ciddi seyreder, beğenmediğini belirten bir biçimde de başını sallarmış. Bu durum ilgisini çeken ressam yanına gelerek sormuş.

-Bu tablo ile çok ilgilendiğiniz muhakkak oluyor.-Evet demiş adam. Şövalyenin çizmesindeki körük kıvrımlarında yanlışlar var.
-Pekiyi nasıl anladınız, işiniz bu mu?
-Ben kunduracıyım, çizme dikerim. 

Deyince ressam çabucak tuvalini ve boyalarını getirerek adamın söylediği biçimde çizmeyi düzeltmiş ve nitekim daha âlâ olduğunu görmekten mutlu olarak adama teşekkür etmiş. Lakin adam yeniden tablonun başından ayrılmadan, bu defa de şövalyenin pantolonunda ve kemerinde de kusurlar olduğunu belirtince bu çok bilmişliğe dayanamayan ressam,

-Bak dostum demiş, sen kunduracısın, çizmeden üst çıkma!

3. Avucunu Yala.



(‘Beklediğin olmadı; umduğunu bulamadın’ manasında kullanılan bir tabir.)

Bu tabir, kışın karlı ve soğuk havalarda inine kapanarak, tabanlarının altını yalamak suretiyle karın doyurmaya uğraşan ayıların hareketinden alınmadır. Zira ayılar kışın arasa da yiyecek bulamaz hareket edecek olsa da, boşuna güç tüketmiş olur. Bunu güzel bilen ayılar kış uykusuna yatar. Ayağını yalamakla yetinir yazın gelmesini bekler. Öbür yapacak bir şeyi yoktur.

4. Çam Devirmek.



(Başkalarını kızdıracak, üzecek, gereksiz, münasebetsiz kelam söyleme manasında bir tabir.) 

Güçlü bir adamın, Göztepe Erenköy taraflarında, sekiz on dönüm bahçeli, büyük bir köşkü varmış. Adam bu bahçenin bir köşesine bir bina daha yaptırmaya karar vermiş. Eski binalar daima ahşap yapıldığı için, gereken keresteyi tomruk halinde getirtmiş ve inşaat yaptıracağı yere istif ettirmiş. Bu tomrukların içinde çam, gürgen, meşe ve ceviz ağaçları da bulunuyormuş. Sayfiye mevsimi olmadığı için Nişantaşı’ndaki konağında oturan varlıklı adam bir sabah, köşküne gitmiş ve köşkün saf bekçisine buyruk vermiş:

-Bir hızarcı bul, bahçedeki ağaçların ortasındaki çamları biçtir, tahta ve kalas yaptır demiş.

Saf uşak da efendisinin buyruğu üzerine hızarcıları bulmuş. Çam tomrukları yerine, köşkün bahçesinde ne kadar değerli çam ağacı varsa kestirip devirmiş. Bu akılsız uşağın ismi, çam deviren uşak kalmış.

5. Saman Altından Su Yürütmek.



Vaktiyle bir ova köyünde köylüler tarlalarını sulamak için, ırmağın suyunu nöbetleşe kullanmak üzere anlaşmışlar. Irmak uzunluğunda bulunan tarlalar, açılan kanallar vasıtasıyla sıra ile sulanıyor, herkes ziraatıyla meşgul oluyormuş. Köyün açıkgözlerinden birisi, daha fazla su alabilmek için tarlasında derin ancak ince bir kanal kazıp ırmaktan su çalmayı aklına koymuş. Kanalı gizleme amacıyla da üzerini çalı çırpı ve taşlarla örtüp toprağa uydurmuş.

6. Çadırını Başına Yıkmak.



Osmanlı hükümdarları, sefer temelinde hareketlerinden ve hizmetlerinden hoşnut olmadıkları vezirlerini azletmek için kaldıkları çadırın direklerini söktürüp başlarına yıktırırlarmış. Bu hareket iktidardan düşme manâsına eski Türk geleneklerinde mevcut olup Orta Asya’dan itibaren uygulanmıştır. Fatih’in, Karaman seferi sırasında Mahmud Paşa’nın; Yavuz’un da çaldıran dönüşünde Hersekzade Ahmed Paşa ile Dukaginoğlu Ahmed Paşa’nın çadırlarını başlarına yıktırdıkları meşhurdur.

7. Buyurun Cenaze Namazına.



IV. Murad vaktinde tütün, içki, keyif verici unsur yasağı koyar ve yasağa uymayanları şiddetle cezalandırır. Bugünkü Üsküdar civarında bir kahvehanede tütün vs. içildiğini istihbarat alır. Derviş kılığında tebdili kıyafet buraya sarfiyat. Selam verir, oturur. 

Kahveci yanına gelip; “Baba erenler kahve içer mi” diye sorar. Padişah “Evet” der.
Kahveci: “Tütün içer misin?”
Padişah: “Hayır”.

Kahveci işkillenir. Tütün içmiyor da ne işi var burada. Aslında padişahın tebdili kıyafet dolaştığı haberleri var. Eli titreye titreye kahveyi götürür.

“Baba erenler ismi hâliniz?
-Murad.
-Peki isimde sultan da var mı?
-Elbette var.
-Baba erenler ismini bağışlar mı?

Deyince kahvecinin bet benizi atar. Zangır zangır titrer ve “Öyleyse buyrun cenaze namazına” der, olduğu yere yığılır. IV. Murad bu lafa çok güler ve kahveciyi bir kereliğine affeder.

8. Kozunu Paylaşmak.



Koz, ceviz manasına gelir. Evvelce Kastamonu’nun iki köyü ortasında ortak olarak kullanılan bir cevizlik vardı. Ceviz toplama mevsimi gelince bir gün belirlenir ve iki köy halkı cevizlikte buluşur cevizleri paylaşırlardı. Fakat her seferinde haksızlık olduğu ileri sürülerek hengame çıkardı. Hatta olay o denli bir düzeye geldi ki, köylerde arbedeye müsait eli sopa tutan delikanlılar koz paylaşma gününden evvel günlerce hazırlık yaparlardı. Bir ana oğlunun büyüdüğünü anlatmak için ”Benim oğlan kozunu paylaşacak çağa geldi” derdi…

9. Pabucu Dama Atılmak.



Osmanlı periyodunda esnaf ve sanatkarların bağlı bulunduğu teşkilat, ticaretin yanında toplumsal hayatı da nizama sokuyordu. Kusurlu malın, gereçten çalmanın ve kalitesiz işin önüne geçmek için de değişik bir tedbir alınmıştı. Bir ayakkabı aldınız yahut tamir ettirdiniz diyelim. Lakin kusurlu çıktı. Bu türlü durumlarda heyet şikayeti ve sanatkarı dinliyor. Şayet şikayet eden sahiden haklıysa, o ayakkabıların bedeli şikayetçiye ödeniyordu. Ayakkabılar da ibret-i alem olsun diye ayakkabıyı imal edenin çatısına atılıyordu. Gelen geçen de buna bakıp kimin düzgün, kimin berbat ayakkabı tamir ettiğini biliyordu. Böylelikle pabuçları dama atılan ayakkabıcı maddi kardan da oluyor ve hakikaten pabucu dama atılmış oluyordu.

10. Foyası Meydana Çıkmak.



Kuyumcular yaptıkları yüzük, küpe, gerdanlık üzere ziynet eşyalarının üzerine mücevherin ışığı daha uygun yansıtması ve parlaklığının artması için FOYA ismi verilen bir husus sürerler. Vakitle sürülen bu foya dökülür. Bu duruma foyası çıkmış denilir. Halk ortasında palavra söyleyen, sahtekarlık yapan şahısların palavraları ortaya çıktığında “foyası meydana çıktı” biçiminde benzetme yapılır.

11. Atma Recep Hepimiz Din Kardeşiyiz.



Balkan devletlerinin önemli bir kısmı ve bu meyanda Arnavutluk, Osmanlı İmparatorluğu haritasına dahil iken, bu ülkeleri yönetim etmek çok zordu. Bu bölümlerde sık sık dağa çıkan Arnavut eşkıyalarını takip eden hükümet kuvvetleri Recep isminde bir sergerdenin avanesini kuşatıp sıkıştırıyorlar. Çıkar yol kalmadığını gören Arnavutlar ve başlarındaki Recep, saklandıkları yerden bağırıyorlar:

- “More atmayın, biz de din kardeşiyiz, teslim olacağız.”

Teslim oluyorlar, az bir ceza ile kurtuluyorlar. Ancak palavracı Arnavut bu olayı şurada burada anlatırken:

- “More vallahi geberttirecektim zaptiyeleri, çolukumuz çocukumuz var deyip ağladılar, acıdım da bıraktım” halinde palavra atınca etrafında toplanıp dinleyenler ortasında olayın iç yüzünü bilen birisi:

- “Atma Recep biz de din kardeşiyiz…” deyince Arnavut Recep'in yüzü kızarıp bozarır.

12. Tabakhaneye B*k Yetiştirmek.



Evvelce bu yana gelen sürece formuyla tabakhaneler, yani hayvan derilerinin islendiği atölyeler köpek b.kuna gereksinim duyarlarmış. Zira bir tek taze köpek b.ku içinde bekletilen deri, yumuşacık, kıl köklerinden arınmış, gözenekleri açık, ince, homojen yani kaliteli olabilirmiş. ” Tabak mısın; it b.kuna muhtaçsın “, denirmiş “tabak”lara (“debag”lara), yani deriyi işleyip kullanılabilir hale getiren meslek erbabına. Ham deri, kıllardan, yağ ve et katmanlarından mekanik olarak temizlendikten sonra kimyasal olarak işlendiği sama safhasında, taze köpek b.kundaki enzimlere gereksinim duyulduğundan tabakhanelerin olduğu yerleşim yerlerinde çoluk çocuk ellerinde teneke maşrapalar, köpek b.ku toplarlar, sama süreci fakat dumanı tüten taze b.kla yapılabildiğinden koşa koşa tabakhanelere yetiştirirlermiş. ” Ne o, tabakhaneye b.k mu yetiştiriyorsun ” tabiri buradan doğmuş, günümüzde bilenler tarafından hala kullanılmaktadır.

13. Vermezse Mağbut Neylesin Mahmut.



Sultan Mahmut’ un hazineleri lisanlarda dolaşırmış. İstanbul’ un her semtinden dedikodu toplarlar, bunu Sultana iletirlermiş. Bir tanesi varmış ki, dedikleri kolay kolay yutulur şeyler değil. Her kelamın sonunu da “Ahh, ahh! Haydi bıraktık hazine dairesini, bize azıcık verse ömür uzunluğu kâfi artar” dermiş. Sultan Mahmut bu adama için için öfkelenirmiş. bir gün huzura getirtmiş;

- ” Bana bak! Sen bu türlü etrafta bilmeden ne atıp tutuyorsun? Bilir misin ki, ne yüklerin altındayız? Bilir misin ki, geceleri rahat uyumamaktayız?….”

Padişahtan azarı işiten adam sus pus olmuş. uygunca büzülmüş, çökmüş.

- ” Bak, her lafın sonunu da Padişah bize yedirmiyor diye bitirirmişsin? ” Artık kellesinden de korkmaya başlayan adam, kaçacak delik aramış.- ” Ben insaflı biriyim. Sana bir baht tanıyacağım. Ancak sen de söylenmeyi bırakacaksın.”

Adamla anlaşan Padişah, beraberce hazine dairesine gitmiş:

- ” Kenardaki küreği al ve daldırabildiğin kadar tabana koldur. Kürektekiler senindir. Âlâ düşün hangisinden almak istersen oraya koldur küreğini. Bir kere bahtın var. Ona göre! ”

Padişahın sandığı üzere zalim biri olmadığını anlayan azardan yıkılmış ve gördüğü hazinenin mükemmelliği karşısında lisanı tutulmuş adam heyecanla küreğe sarılmış. 

Daldırabildiği kadar derine, çil çil altınların tabanına daldırmış. Sevinçle küreği çıkarmış ki, bir de ne görsün? Küreğin üstünde bir tek altın parıldıyor. Oysa adam heyecandan küreği karşıt daldırmış.

-” Ee, gördün mü evlat, kazanmak o kadar da kolay değilmiş… Yapacak bir şey yok! Al o bir altını, git ve bir daha sakın geriden konuşma. Vermeyince Mabut, neylesin Mahmut? ”

14. Altı Kaval Üstü Şeşhane



Şeşhâne, namlusunda altı adet yiv bulunan tüfek ve toplara denir. Yivler mermiye bir ivme kazandırdığı için ateşli silahların gelişmesinde kıymetli bir yere sahiptir. Evvelce kaval üzere içi düz bir boru biçiminde imal edilen namlular, yiv ve set tertibatının icadıyla birlikte fazla kullanılmaz olmuş ve gerek topçuluk gerekse tüfek, tabanca vs. ateşli silahlarda yivli namlular tercih edilmiştir. Merminin kendi ekseni etrafında dönmesini ve münasebetiyle daha uzağa gitmesini sağlayan yivler bir namluda ekseriyetle altı adet olup münhani (spiral) halinde namlu içini dolanırlar. Altı adet yiv demek, namlunun da altı kısma (şeş hâne = altı dilim) ayrılması demektir ki halk lisanında şeşâne halinde kullanılır. Bu izahtan sonra üstü kaval, altı şeşhâne biçiminde bir silah olmayacağını söylemeyi zaid addediyoruz. Lakin yeniden de vaktiyle bir avcının, yivlerin icadından sonra ikili (çift namlulu) tüfeğinin kaval tipi namlularının üst kısımlarını teknolojiye uydurmak için şeşhâne yivli namlu ile destek ettiğine dair bir öykü anlatılır. Hattâ bu uydurma tüfek o denli acayip ve gülünç bir görünüm almış ki başka avcılar uzunca süre kendisiyle alay etmişler ve “Altı kaval  üstü şeşhâne / Bu ne biçim tüfek böyle” diyerek kafiyelendirmişler. O günden sonra halk ortasında bu hadiseye telmihen birbirine zıt durumlar için altı kaval üstü şeşhâne demek yaygınlaşmış ve giderek deyimleşerek lisanımıza yerleşmiştir.

15. Altından Çapanoğlu Çıkmak.



(Girişilen bir işte beklenmedik tehlike, zorluk ve problemlerle karşılaşmak.)

Tarihimizde Çapanoğlu lakabıyla anılan bir sülale vardır. Yozgat kentini kuran Ahmet Paşa bu sülalenin birinci tanınmış şahsı olup 1764 yılında Sivas valisi iken evvel azledilmiş akabinde da idam ettirilmiştir. Ahmet Paşa’nın büyük oğlu Mustafa Beyefendi ve akabinde da küçük oğlu Süleyman Beyefendi vali olurlar. Süleyman Beyefendi bu sülalenin şöhretini afaka salmış bireyidir. Yozgat kentini bayındır hale getiren ve Osmanlı hükümet boşluğundan istifade ile Amasya, Ankara, Elazığ, Kayseri, Maraş, Niğde ve Tarsus’u içine alan bir hükümet kurup adını Celâlîler listesinin levhasına yazdıran odur. 

Süleyman Bey zamanında yalnızca halk ortasında değil; devlet kademelerinde de Çapanoğlu ismi endişe ve çekingenlikle anılmaya başlar. İşte o devirde devlet memurlarından biri, verilecek bir yolsuzluk kararını kovuşturmak üzere müfettiş tayin olunur. Araştırmaları ona, Çapanoğullarından birkaç kişinin de yolsuzluklarda parmağı olduğunu gösterir. Çapanoğlu Süleyman Bey’in nüfuzundan çekinen memur, durumu yakın bir arkadaşına anlatıp fikrini ister. Aldığı karşılık şöyledir:

-Bu işi fazla kurcalama; altından Çapanoğlu çıkarsa başın belada demektir!..

Müfettiş ne yapsın; soruşturmalarını yarıda bırakıp yuvarlak cümleler ile sonucu ilgili mercilere bildirir.