Halk TÜrkÜlerİnİn GerÇek Sahİplerİ...

Halk Müziği TÜrkÜlerİnİn Gerçek Sahİplerİ Altan DEMİREL* ​ Bir müzik eserinin “Ahali olarak değerlendirilebilmesi için: a) Sözlerinin; mani, koşma, varsağı, semai gibi Türk Ahali Edebiyatının nazım biçimlerinden birine uygun olması ; halkın duygu ve düşüncelerini, sosyal yaşamlarını, doğa ve insan ilişkilerini konu alması, b) Ezgisinin ise anonim nitelik taşıması; ait olduğu yörenin yöntem, ağız ve hitabe özelliklerini yansıtması gerekir Burada türkünün ezgisinin anonim olması en önemli ayırt edici bir özelliktir Herhangi bir yörenin bilinen bir ezgi kalıbı üstüne laf döşemek ya da kendi yazdığı bir şiiri var olan ezgi eşliğinde seslendirmek yeni bir eser yaratmak, bir başka deyişle kendisine ait bir beste yerine getirmek anlamına gelmemektedir Bir Takım kişiler kitap ve dergilerde basılı olan şiirlerini birer delil gibi sunarak geleneksel bir ahali ezgisi eşliğinde bu sözlerle okudukları türkülerin sahipleri oldukları iddiasında bulunabilmektedirlerÜzülerek ifade etmeliyim fakat konu ile ilgili iş kuruluşları ciddi bir araştırma yapmadan bu iddialara şeref etmektedirler Bir türkünün anonim olup olmadığı; önceki yıllarda bu ezgilerin kayıtlara geçip geçmediği konusunda en kapsamlı ve dürüst bilgilere sahip yer alan TRT’nin görüşlerinin alınması sanırım bazı yanlışlıkların ve haksızlıkların önüne geçilmesi bakımından yararlı olacaktır Kültürel değerleri dünden bugüne ve bugünden geleceğe taşımayı bir ödev edinmiş olan TRT’nin Türk Halk Müziği eserlerinin yörelerinin, kaynak kişilerinin ve derleyenlerinin dürüst bir şekilde tespiti ve yayınlarımızda göstermek suretiyle değerlendirilmesi konusunda yıllardır titiz bir egzersiz yürüttüğü sanırım hepinizin malumudur THM Repertuarına alınması isteğiyle TRT’ye gönderilen eserlerin değerlendirilmeye alınabilmesi için, söz konusu eserlerin: “anonim olması, “röportajlı ses kaydının bulunması (istisnalar hariç) gibi ön şartlar aranmaktadır Bu koşullara yerinde görülen eserler sonra THM Repertuar Kurulu tarafından: 1) Kaynak kişinin yeterli olması, 2) Ait olduğu yörenin ağız, üslup ve söylev özelliklerini taşıması, 3) Daha önce repertuara kabul edilmemiş olması, 4) Repertuarda bulunan eserlerle (varyantlar hariç) benzerlik göstermemesi 5) Notasının ses kaydına uygun olarak yazılmış olması gibi hususlar çerçevesinde değerlendirildikten sonradan uygun görülenler repertuara alınarak icra edilmek üzere radyolarımıza gönderilmektedir Burada özellikle Kaynak Kişi konusuna açıklık getirmek gerekir Kaynak Birey denildiğinde genel bir tanımlamayla “sağlam, güvenilir, içten veri edinilen birey; halk penceresinden baktığımızda da geçmiş yıllarda o bölgede çalınıp söylenmiş ve kimileri göre unutulmuş olan ezgileri hafızasında çok iyi saklayabilen ve (kesin ölçülerde kendi okuyuş özelliklerini ve üsluplarını da ekleyerek) icra edebilen kişi veya kişiler anlaşılmalıdır Kendileri birer bestekar olmayıp var olan ezgileri derleyiciye ulaştırmakta arabuluculuk eden kişilerdir Halk Müziği Aşıkları da kendi yörelerinin müzikleri ile beslenen ve var olan ezgiler üzerine ara sıra “sanatkâr malı dediğimiz, kendilerinden önce yaşayan ozanların sözlerini; birçok zaman da kendi yazdıkları sözleri döşeyen sanatçılardır Gerek kullandıkları ezgiler, gerekse icralarındaki ağız ve hitabe itibariyle de mahalli bir nitelik sergilediklerinden Kaynak Kişi olarak kabul edilebilirler TRT olarak Halk Aşıklarına şüphesiz büyük ağırlık veriyoruz Onları, millet müziğimizin yüzyıllardır süregelen geleneksel bir icra biçimini gelecek kuşaklara bozulmadan aktaracak birer “taşıyıcılar olarak görüyoruz Bu nedenledir ancak “THM Repertuar Değer Biçme Kriterlerine konu ile ilgili olarak şöyle bir madde ekledik “Halk Aşıklarının ürettiği eserler de; A) Söz açısından : 1Anayasa’ya, Türkiye Radyo ve Televizyon Kanununa, diğer Kanunlara ve Türkiye RadyoTelevizyon Kurumunun Özel ve Genel Yayınlama Esaslarına, İlgili Mevzuat, Genelge ve Talimatlarına ve Türk irk şiirinin yapı özelliklerine uygun olmaları, 2Özel ve yerel sözcüklerin açıklamaları üretilmiş olmaları B) Müzik açısından: Türk Insanlar Müziğinin geleneksel ezgi yapısına uygun olmaları kaydıyla değerlendirmeye alınabilecektir Ama yukarıda da açıklama ettiğim gibi son yıllarda müzikle ilgili meslek birliklerinin kurulmasıyla birlikte TRT THM Repertuar kayıtlarında Kaynak Birey sıfatıyla bulunan mahalli sanatçı ya da Millet Aşıklarından bazılarının (sözlerinin kendilerine ait olmasından yola çıkarak) yaygın bir şekilde yörelerinin türküleri konusunda hak sahipliği iddiasında bulundukları görülmektedir Bir türkünün, yörenin ağız, üslup ve hitabe özelliklerini en iyi, en içten yansıttığına kanaat getirilen bir kişinin okuyuşundan derlenerek notaya dargın olması o kişiye türkünün sahiplik hakkını vermez Bahse konu olan ezgi ve türkülerin yüzlerce yıldır o coğrafyada çalınıp söylendiği zaten bilinmektedir Ayrıca yine son yıllarda TRT Repertuarında kaynak kişisi ve derleyeni belli bir takım eserlerin (bugüne kadar Kurumumuza herhangi bir değişim ya da ayar talepleri olmamasına karşın) MESAM’ da fazla ayrı şahısların adına açıklanmış olduğu görülmektedir Burada konu ile ilgili olarak yakın tarihte yaşadığım iki örneği sizlerle paylaşmak istiyorum TRT Kurumu olarak “arşivlerimizde bulunan basılı, görüntülü ve sesli materyali halka arzetmek projesi çerçevesinde yakında piyasaya çıkartmayı amaçladığımız toplam 42 eserden oluşan 3CD lik “Uzun Havalardan Seçmeler adlı bir çalışmamız bulunmaktadır Bu CD’lerde, geçmiş yıllarda radyolarımız stüdyolarında gerçekleştirilmiş ses kayıtlarından örnekler yer almaktadır Repertuarı belirlerken, saptama edilen uzun havalarla, onları okuyan sanatçıların birbirleriyle özdeşleşmiş isimlerden oluşmasına özellikle dikkat ettik daha sonra bu eserlerin TRT kayıtlarında bulunan; yöresi, kaynak kişisi, derleyeni gibi kimlik bilgilerini, prosedür gereği kendi kayıtlarındaki bilgilerle karşılaştırmaları için MESAM’a ilettik Bu eserlerle ilgili olarak MESAM’ dan gelen bilgiler ilginçti Birincisi; İstanbul Radyosu THM ses sanatçılarımızdan rahmetli Ramazan Şenses’in bundan 4045 sene evvel radyolarımızda okuduğu Gaziantep yöresine ait “Şeftaliyi Şitil Eyledim adlı barak havası MESAM’ın verdiği bilgiye takriben kendilerinde Mahmut Tuncer adına belirtilen bulunmaktaydıYani yaklaşık yarım yüzyıl önce radyolarımızda icra edilen bu uzun havayı sayın Mahmut Tuncer eser sahibi olarak kendi namına kayıt ettirmiş , MESAM’da hiç itiraz etmeden bunu onaylamıştı Ramazan ŞensesUzun Havanın tescil edildiği tarihler ve Mahmut Tuncer! İtirazımız avantaj etmedi Sonuçta biz o uzun havayı repertuardan çıkartmak zorunda kaldık İkincisine gelince; yeniden bu CD’lerden birinde İstanbul Radyosu sanatçılarından Ümit Tokcan’ın sesinden “Akşamdan mı Geçtin Sarp Kayalık Özü adlı bir bozlağı kullanmak istemiştik Kayıtlarımıza tarafından bu eserin yöresi:KırıkkaleBelirgin , kaynak kişisi de Hacı Taşan’dı Yeniden MESAM’dan bize iletilen bilgide, bu uzun havanın Kamil Abalıoğlu adına belirli bulunduğu belirtilerek telefon numarası veriliyor ve eser sahibi olarak da kendisinin onayını almamız gerektiği ifade ediliyordu Kamil Abalıoğlu’nu aradığımızda aldığımız yanıt daha da ilginçti Kendisi bize laf konusu eserin sahibi olmadığı gibi hiçbir birey veya kuruluşa böyle bir bilgi vermediğini ve bu yanlışlığın düzeltilmesi için hemencecik MESAM’a faks çekeceğini bildirdi Nitekim bir iki saat sonradan aradığımızda MESAM’daki ilgili dost bir yanlış olduğunu ve hemen şimdi bunun düzeltildiğini bildirdi Dikkat buyurun! Bir beyanla eser sahipliği belirleniyor tekrar bir başka beyanla kayıtlar düzeltilebiliyorBu cins konularda çok daha titiz olunması gerektiğini özellikle vurgulamak istiyorum 1960’lı yıllardan itibaren Radyolarımızda yapılan THM solo ya da koro ses kayıtlarının çoğunda eserin kimlik bilgileri ile ilgili anonslar bulunmaktadır Her iki örnek de göstermektedir fakat aynı durumlarda daha realist bir saptama yapılabilmesi için eserler üzerinde hak sahibi iddiaları karşı TRT ‘nin evraklar bilgilerinin ilk kez dikkate alınması gerekmektedir ESKİ TÜRKÜLERİN YENİ KAYNAK KİŞİLERİ! ve ANKARA DEVLET KONSERVATUARI DERLEME HEYETİNİN TESPİTLERİ: Ankara Devlet Konservatuarı Derleme Heyeti’nin 19371952 yılları arasında ülke genelinde yapmış olduğu derleme çalışmalarından elde edilen ses kayıtlarının bir örneği TRT Müzik Dairesi arşivinde mevcuttur Orijinal plak kayıtlarından Muzaffer Sarısözen tarafından notaya alınanların haricinde bugün itibariyle repertuarımızda “derleyen hanesinde Ankara Devlet Konservatuarının adının yer aldığı,notaya dargın 448 türkü bulunmaktadır Bunlardan 155 adedi tarafımdan notalanmış olup, konu ile ilgili çalışmalarım halen devam etmektedir Bu çalışmalarım sırasında gördüm fakat; şimdiye kadar sınırlı imkanlar nedeniyle, derlenen ezgilerin tümü zamanında değerlendirilemediğinden, mevcut kayıtlarda bulunan türkülerin benzerleri, değişik tarihlerde bambaşka yörelerden, bambaşka kaynak kişilerin adlarıyla repertuara gücenmiş bulunmaktadır Bu noktada, konuya açık sözlülük getireceği düşüncesiyle Ankara Devlet Konservatuarı Derleme Heyeti kadar saptama edilen bazı türkü örneklerini orijinal ses kayıtlarından dinletmek istiyorum 1) Eser Adı: ALLI DURNAM (Salmanlı Halayının Sıktırması) Yöresi: ÇORUM Kaynak Kişi: Veli AYAŞ Derleyen: Ank DevlKons Derleme Tarihi: 471939 2) Eser Adı: ALLI DURNAM Yöresi: ÇORUM Kaynak Birey: Ali HÜYÜK Derleyen: Ank DevlKons Derleme Eser Tarihi: 671939 3) Aynı türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: ALLI DURNAM Yöresi: KIRIKKALEBariz Kaynak Kişi: Salman ÇOKERHacı TAŞAN Derleyen: Muzaffer SARISÖZEN 4) Eser Adı Ben Bir Gümüş Kazmayım Yöresi: K MARAŞ Kaynak Kişi: Ömer AVŞAROĞLU Derleyen: AnkDevlKons Derleme Eser Tarihi: 2871938 Benzer türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Ay Doğar Aşar Gider Yöresi: Adıyaman Kaynak Kişi: Mehmet SESKE Derleyen: Mehmet SESKE 5) Eser Adı: Sabahın Seher Vaktinde Yöresi: KAYSERİ Kaynak Kişi: Mehmet Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 2561941 6) Eser Adıhalkturkuleriningerceksahipleri5c513a6846alteherin Sabah Zamanında Yöresi: ŞURFA Kaynak Birey: Mehmet Toptan Derleyen: AnkDevlKons Derleme Eser Tarihi: 1071938 Benzer türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Sabahın Seher Zamanında Yöresi: ERZİNCANKemaliye(Eğin) Kaynak Kişi: Refik AktanAkıllı Oğuz Derleyen: Muzaffer Sarısözen 7) Eser Adı: Hekimoğlu İbrahim Taştan Bakıyor Yöresi: ORDUFatsa Kaynak Kişi: Şükrü Senses Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 2071943 Aynı türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Hekimoğlu Derler Benim Aslıma Yöresi: ORDUFatsa Kaynak Kişi: Kadir İnanır Derleyen: Ümit Tokcan 8) Eser Adı: Evren Var Olmadan Kepni Ademde Yöresi: ÇORUMAlaca Kaynak Birey: Ali CİYEZ Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 571939 Benzer türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Derdim Çoktur Hangisine Yanayım Yöresi: ERZİNCAN Kaynak Birey: Ali Ekber Çiçek Derleyen: Ali Ekber Çiçek 9) Eser Adı: Güzeller Gidiyor Yayla Düzüne Yöresi: AMASYA Kaynak Birey: Cemal ALTINİŞLER Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 471939 10) Eser Adı: Üç Güzel Yerleşik Karaya Bakmaz Yöresi: AMASYA Kaynak Birey: Zekeriya DEMİRAY Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 471939 Benzer türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Karadır Kaşların Ferman Yazdırır Yöresi: ZONGULDAK Kaynak Birey: İsmet YEŞİLGÜL Derleyen:: Ahmet YAMACI 11) Eser Adı: Dün Gece Yar Eşiğinde (TatyanKadın Oy Havası) Yöresi: ERZİNCAN Kaynak Kişi: Mustafa ŞEKEROĞLU Derleyen: AnkDevlKons Derleme Tarihi: 491937 Benzer türkü TRT THM Repertuarında : Eser Adı: Gah Çıkarım Gök Yüzüne Yöresi: SİVAS Kaynak Kişi: Yöre Ekibi Derleyen:: Talip ÖZKAN 12)Eser Adı: Sarı Gelin Yöresi: ERZİNCAN Kaynak Birey: ERZİNCAN’lı Naciye Derleyen: Ank Devl Kons Derleme Eser Tarihi: 591937 Benzer türkü TRT THM Repertuarında Eser Adı: Erzurum Çarşı Pazar Yöresi:ERZURUM Kaynak Birey: Faruk KALELİ Derleyen: Muzaffer Sarısözen 13)Eser Adı: Pınarın Başında Yatmış Uyumuş Yöresi: URFA Kaynak Birey: Mehmet BARDAKÇI Derleyen: Ank Devl Kons Derleme Tarihi: 971938 Benzer türkü TRT THM Repertuarında Eser Adı: Pınarın Başında Ben Gördüm Oni Yöresi:ŞURFA Kaynak Birey: Kazancı BEDİH Derleyen: Banttan yazıldı 14) Eser Adı: Ölümden Kaçarken Tuttular Beni Yöresi: TEKİRDAĞ Kaynak Kişi: H NuriMehmetEgemen ERCAN Derleyen: Ank Devl Kons Derleme Tarihi: 1071938 Aynı türkü TRT THM Repertuarında Eser Adı: Çalın Davulları Çaydan Aşağıda Yöresi:RUMELİ Kaynak Birey: Hüseyin YALTIRIK Derleyen: Nihat KAYA Bilgileriyle yer almaktadır Yukarıdaki türkülerden bazıları eğer daha evvelden değerlendirilip notaya alınabilmiş olsaydı bugün aynı yörelerde ikinci üçüncü ağızdan tespit edilen benzerleri büyük bir ihtimalle repertuarda bulunmayacaktı Bu örnekleri artırmak mümkündür Ama bütün bunları söylerken amacım hiçbir birey veya kurumu ihmallikle itham etmek değildir Yapılan araştırmalar da göstermektedir ancak halk de öteki folklor ürünleri gibi dinamik bir yapıya sahiptir Halkın müşterek ürünü olarak geniş bir ahali kitlesi göre benimsenmiş, kabul görmüş ve bu özellikleri ile “anonim olma vasfı kazanarak bir yöreye mal olmuş türküler, kişisel bir sahiplenme duygusunun ötesinde birbirine yakın değişik yörelerde, çoğu birey tarafından bilinmekte; dağıtılmış vesilelerle yapılan toplantılarda bir arada çalınıp söylenmektedir Sözlerimi şöyle son vermek istiyorum Halk Müziği türkülerinin reel sahipleri; sevgilerini, özlemlerini, ayrılıklarını, acılarını özetle bütün yaşamlarını hiçbir sanat kaygısı taşımadan manilerle, koşmalarla, semahlarla, halaylarla dile ve tele döken halkın kanımca kendisidir Ama, bu türküler her ne dek halkın iki taraflı ürünü ise de onların bugünlere ulaşmasında, kaynak kişilerin, derleyen ve notaya alanların büyük emeği vardır Imalatçı firmalar tarafından bu kişilere, her eser için akılcı ölçüler çerçevesinde ödenecek olan lüzum fiziksel, gerekse kartonetlerde adlarının belirtilmesi suretiyle yapılacak manevi katkılar, gönül tip ve özendirme edici bir tavır olacaktır