iklimi etkileyen faktörler

Türkiye'nin iklimini etkileyen faktörler nelerdir

Ülkemiz ılıman iklim kuşağında yer almaktadır Oysa, bulunduğu konum itibariyle, ılıman iklim özellliklerinin yanında bir takım öbür iklim özelliklerinede sahiptir

Bu farklılığın oluşmasında;

Ülkemizin üç tarafının denizlerle kenarlı olması

Dağların kıyıya paralel uzanması

Deniz etkisinin iç kesimlere sokulmaması

Yükseltinin batıdan doğuya dürüst artması gibi maddesel özellikler etkilidir Hem ülkemizin matematik konumu ile özel konumuda iklim farklılıklarını belirleyen faktörleridendir

1) Matematik Konum :

Türkiye 3642 kuzey enlemleri aralarında, Kuzey Yarım Küre ’nin Ekvatora daha yakın bir yerindedir Bu bakımdan ülkemiz , kuzeydeki soğuk iklimler ile, güneydeki sıcak iklimler arasında yeralır Fakat, bulunduğu konumdan nedeniyle güneydeki subtropikal kulağa daha yakındır bu nedenle ülkemizde genelde ılıman iklim özellikleri hakimdir bununla birlikte bir Akdeniz ülkesi olan yurdumuzda Akdeniz ikliminin özellikleri görülmektedir

2) Özel konumu

Ülkemiz Asya ,Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine çok yaklaştıkları bir yerdedir Üç taraftan denizlerle taraflı olan Andolu ’nun kuzeyinde ve güneyinde kıyıya paralel uzanan yüksek dağ sınırları bulunmaktadar Ülkemizi kuzeyden ve güneyden kuşatan bu dağlar, doğuya içten artan bir şekilde yükselir Hem, ülkemizin batısındaki dağların kıyıya dik uzanması, dağlar arasında geniş buhran alanlarının bulunması, iklimin çeşitletmesinde önemli, bir etkiye sahiptir

Özetle; ülkemizin etrafındaki denizler, sahip olduğu çeşitli yer şekiller, ülkemizde çesitlilik meydana getiren en manâlı coğrafi faktörlerdir Bu faktörler, ülkemize, aynı kuşakta bulunan öteki ülkelere göre bambaşka iklim özellikleri kazandırmıştır

a) Etrafındaki Denizlerin Etkisi

Türkiye ’nin çevresindeki denizlerin, sıcaklık ve yağış dağılışında fazla önemli etkisi bulunmaktadırBir tamamen ele aldığımızda kıyılarımız, iç kısımlara göre dehe yağışlı, ıslak ve ılık özelliktedir

Büyük bir iç deniz olan Akdeniz, yazın üzerinden geçen sıcak havanın ayrıca sıcaklığı düşürmekte, hemde nemini artırmaktadır Kışın ise Balkanlardan gelen soğuk hava dalgası sıcaklığı düşürmektedir Deniz üzerinden gelen ıslak hava kütleleri, kıyı bölgelerine fazla miktarda yağış bırakmaktadır

Karadeniz; Karadeniz ve Marmara bölgelerimizin iklimi üzerinde son derece etkilidir Yazın Karadeniz üzerindeki serin hava yüksek basınç, Anadoluda ’ancak sıcak ve kuru hava alçak basınç oluşturmaktadır böylece Karadeniz üzerindeki yüksek basınç sahasından güneydeki alçak basınç sahasına içten sürekli bir hava akımı olmaktadır Karadeniz ’den gelen ıslak ve serin havanın Kuzey Anadolu Dağlarının kuzeye bakan yamaçları baştan başa yükselmesi ile sis ve yağış meydana gelmektedir Bu durum Karadeniz kıyı kuşağının yazın da yağışlı geçmesine niçin olmaktadır

Ege Denizi ise Ege kıyılarında deniz ve kara arasındaki meltemlerin oluşmasını sağlamaktadır Nitekim yaz mevsiminde öğleden sonradan ısınarak hain basınç sahasına düşen karaya, yüksek basınç sahası haline gelen Ege Denizi ’nden ıslak ve serin hava gelmektedir Geceleyin ise karadan denize doru esen rüzgar başat duruma geçmektedir Benzer şart Akdeniz kıyılarında da görülmektedir

Anadoluyu çevreleyen bu denizler kışın sıcaklığın artı düşmesinide engellemektedir Özellikle Akdeniz kıyılarımızda don olayı nadiren meydana gelmektedir Bu Bölgelerimizde de don olayı pek artı görülmez Bundan dolayı, özellikle Rize yöresinde bazı Akdeniz ürünleri yetişmektedir

Denize olan uzaklık durumu : Kıyılardan iç bölgelere içten gidildikçe denizin iklim üzerindeki etkisi azalarak karasallık artmaktadır Bu şart, havada bulunan nem miktarını sıcaklık üzerinde yaptığı etkiden ileri gelmektedir Şöyle ancak; deniz kenerında iç kesimlere dürüst gidildikçe havada bulunan nem miktarının düşmesiyle havadaki sıcaklığın tutlması azalmaktadır Buna ast olarak yazın Anadolu ’nun iç kısımları fazla ısınmasına karşın, geceleyin kıyı bölgelerine kadar serin geçmektedir Karasallığın arttığı iç kesimlerde yaz ile kış arasındaki sıcaklık farklı artmakta, kıyı bölgelerimizde ise artmaktadır

Bir örnekle açıklayacak olursak; İzmir ’de yaz ile kış arasındaki ortalama sıcaklık farkı (temmuz (9 C, ocak –8C) 27C dir Bu koşul deniz kenarından iç kısımlara içten havadaki nemin düşmesi ile kayda değer ölçüde ilgilidir

Yaz mevsiminde Anadolu ’nun iç kısımları aynı yükseklikte kıyı bölgelerimize tarafından daha pozitif ısınmaktadır Çünkü denizlerden uzaklaştıkça, havada bulunan bağıl nem miktarının azalması güneşten gelen enerjinin büyük bir kısmının havada tutukmadan kara üzerine ulaşmasını sağlamaktadır Bu da karanın deniz kenarına tarafından daha pozitif ısınmasını sağlamaktadır Bu durumu açıklamak için Erzurum ’un sıcaklığını deniz seviyesine indirgeyelim Yükselti her 100 m Azaldıkça sıcaklık 0,5 C arttığından Erzurum ’un ocak ayı ortalaması 2 C, temmuz ortrlaması ise 29 C olacaktır Bu değerlere göre karasal bir sahada yer alan Erzurum kışın kıyı bölgelerine göre daha artı soğumakta, yazın ise daha pozitif ısınmaktadır

b) Etrafındaki Kara Kütlelerinin Etkisi

Ülkemizin üç tarafının denizlerle cepheli olmasına karşılık, geniş kara kütleleri ile de birleşmiş durumdadır Bu özelliğinden nedeniyle yurdumuzun, denizden uzaktan kalan iç kesimlerinde karasallık dominant olur Hem çevremizde geniş karalar üstünde oluşan hava kütleleri, yaz ve kış, ülkemizi etkisi altında bulundurur Örneğin, kışın Asya kıtasının kuzeyindeki Sibirya ’da oluşan soğuk karakterli hava kütleleri, Türkiye üzerinde oldukça etkilidir Bu hava kütlelerinin etkisiyle Doğu Anadolu ’da kışlar sert ve soğuk geçer Yaz mevsiminde ise güneyimizdeki Afrika ve Arabistan ’ın fazla ısınması sonucunda buralarda oluşan sıcak hava kütleleri, ülkemizde yaz sıcaklarının epeyce yüksek olmasını sağlar

Keza kışın Avrupa kıtası üstünde gelen soğuk hava akımları da yurdumuzun batısını etkileyerek; sıcakları düşmesine ve yağışa sebep olmuştur

Görüldüğü gibi, ülkemizin etrafında bulunan geniş kara parçaları üstünde oluşan öbür karakterli hava kütleleri, yudumuzu etkisi altına alarak, iklim özellikleri üzerinde belirleyici rol oynar

c) Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi

Türkiye ’nin etrafındaki basınç merkezleri ve hava kütleleri, rüzgar ve yağış rejimi üzerinde etkli olmaktadır

Ülkemiz, herhangi bir hava kütlesinin oluştuğu kayanak sahası üstünde değildirTürkiye,kuzeyde Avrasya ve kuzey denizi üstünde oluşan soğuk karakterli hava kütlesi ile güneyde deniz ve kara üzerindeki sıcak hava kütlesinin etkisi altındadır Mevsimlere göre ülkemizi etkileyen hava özellikleri şöyledir;

Yaz Durumu: Bu mevsimde Türkiye, Atlas okyanusu üstünde genişleyen yüksek basınç ile Basra Körfezi çevresindeki alçak basıncın çevresi etkisi aşağı kalır çoğunlukla kuzebatıdan güney doğuya hareket eden bir hava akımı mevcuttur

bu nedenle ülkemize, kuzey batıdan serin hava kütlesi sokulur Bu hava kütlesinin etkisi altında kalan Marmara Bölgesi ve Ege Bölgesi ’nin sıcaklık birkaç derece düşer Buna karşılık yazın zaman zaman Arabistan ve Afrika ’dan gelen sıcak havanın etkisi altında kalan Anadolu ’da fazla sıcaklar hüküm sürer

Yazın yalnızca tropikal hava kütlesinin etkin olduğu bölgemize yağış düşmemektedir Karadeniz Bölgesi dışındaki bütün bölgelerimiz kurak geçmektedir

Kış Durumu: Sonbahar başlarından itibaren ülkemiz, iki öbür hava kütlesinin etkisine girer Bunlardan biri kuzeyden gelen soğuk hava, diğeri ise Akdeniz üzerinden gelen ılık ve ıslak havadır Bu hava kütleleri, ülkemizde sıcaklık ve yağış durumunuda etkiler Şöyleki; kuzeyden gelen soğuk hava ile güneyden gelen ılık ve nemli hava karşılaşarak yağışlara neden olan cepheleri oluşturur Bu cepheler Anadolu ’nun iç kesmleri ile Kuzeyinde ve Trakya ’da kar şeklinde; Ege ve Akdeniz kıyılarında ise yağmur biçiminde yağışlara yol açar

Kuzeyden gelen soğuk hava, Anadolu ’nun özellikle iç kısımlarını etkilediğinde sıcaklık düşer Soğuk havadan nedeniyle, çoğunlukla yüksek basınç şartları egemen olur Bu soğuk hava kıyı bölgelerimize ulaştığında sıcaklık aniden bire düşer

Orta Akdeniz ve güneyden gelen ılık hava Ege ve Akdeniz kıyılarını etkilediğinde sıcaklık yükselir Kıyı bölgelerimiz kışın sıkça soğuk ve sıcak havanın etkisi altına kaldığından, gün içinde yağışta ve sıcaklıkta değişmeler görülür

Kısaca ülkemiz, yazın yüksek basıncın etki alanına kışın ise alçak ve yüksek basınçların çoğu kez değiştiği öbür hava kütlesinin etkisine girer

d) Yeryüzü Şekillerinin Etkisi:

Ülkemizde, iklimin çesitlenmesinde ve bir alan içinde bambaşka iklimin oluşmasında yüzey şekillerinin çok büyük etkisi vardıriklimde değişmelere niçin olan yüzey şekilleri; zirve, dağların uzanışı ve bakıdırBu özelliklerin iklim üzerindeki etkileri şöyledir:

Yükselti: Türkiye ’de sıcaklık; yükseltinin artışına tabi olarak batıdan doğuya, kıyı bölgelerinden iç kesimlere içten azalır Özellikle lışın yükselti sıcaklıkta çok kayda değer değişmeye yol açar Kıyı bölgelerimiz ılık geçerken, Annadolu ’nun iç kısımlarında don layları görülür Akar sularla derin olarak ayrılmış dağ kuşaklarında vadi tabanı ile arasındaki yükselti farkının fazla artı olması da sıcaklıkta kayda değer dğişmeye yol açar

Mesela; Doğu Karadeniz Bölümünde 200 m Civarındaki Çoruh vadisinde kış mevsimi ılık geçtiği için zeytin ağacı yetişir Aynı bölümde 3000 m ’yi aşan Kaçkar Dağlarında aşırı soğuklar hüküm sürer

Yükselti, kar örtüsünün yerde kalma ve don olayının olduğu gün süresi üstünde de etkili olur Karla çizgili zaman; Doğu Anadolu ’nun yüksek kesimlerinde yılın yarısını kapsarken alçak sahalar ve kıyı bölgelerinde birkaç güne düşer Donlu gün süresi; Kuzeydoğu Anadolu ’nun platolarında yılın yarısına ulaşırken Akdeniz kıyılarında don olayının meydana gelmediği kışlar bile olur Akdeniz kıyılarında sebze ve meyve yetişirken Doğu Anadolu ’da ağaçlardan buzlar sarkar

Yükselti yağış miktarı üstünde de etkisini gösterir Yüksek sahalar genelde artı miktarda yağış alır; buna karşılık özellikle derin vadi ve oluklara düşen yağış miktarı fazla azalır Mesela; yıllık ortalama yağış; Çoruh Vadisinde 400 mm ’nin aşağı iken çevresindeki yüksek dağlarda 1000 mm ’yi aşar Aynı durumlar, Kuzey Anadolu fay kuşağındaki oluklar ile çevresi aralarında da görülür

Dağların Uzanışı ve Bakı Durumu:

Ülkemizde dağların uzanış doğrultusu ve yamaçların baktığı istikamet (Bakı), yağış ve sıcaklık dağılışında etkin olur Genellikle doğubatı yönünde uzanan dağ yamaçlarının aldığı yağış bölgelere kadar faklıdır Örneğin; Kuzey Anadolu Dağları ’nın kuzeye, Toros dağlarının güneye bakan yamaçlarına fazla yağış düşer Kuzey anadolu dağlarının kuzeye bakan yamaçları, kuzeyden Anadolu ’ya içten ilerleyen cepheleri engellediği için fazla yağış alır

Dağların kıyıya tepede olan olarak uzandığı Ege Bölgesinde durum bütün aksine döner Kışın Anadolu ’yu kaplayan soğuk hava, Gediz oluğu vasıtası ile Ege Denizi ’ne sokulur Buna karşılık Ege nin nemli hava kütleleri de Ege deki oluklar yoluyla iç Batı Anadolu eşiğine değin ilerler

Ülkemizde dağlar, alçak sahalara tarafından daha fazla yağış alır Bu durum, dağların yamaçları her tarafında yükselen nemli havanın soğuyarak orografik yağışlar meydana getirmesi ile ilglidir Hem dağlar, cephelerin geçişini engelleyerek yagışın daha artı düşmesini sağlar

Dağ sıraları hava kütlelerinin de ilerlemesini engelleyerek iklimde yerel değişmelere niçin olur Mesela; Toros Dağları, Anadolu ’nun iç kısımlarını kaplayan soğuk havanın Güneye doğru sokulmasını kısmen engelleyerek kışın Akdeniz kıyılarında sıcaklığın düşmesini önler

Dağ kuşaklarının en kayda değer etkilerinden biri de rüzgar üstünde olur Kışın Doğu Anadolu ’yu soğuk ve ağır havanın, Doğu Karadeniz kıyılarına içten ilerlemesi ile fön rüzgarları oluşur Fön rüzgarlarının etkin olduğı kış günlerinde, Düğu Karadeniz kıyılarında sıcaklık 20 C ’nin üstüne kadar çıkar

Fön rüzgarlarının sık oluştuğu bir takım yıllarda birincil bahar çok erken gelir Bazı yaz günlerinde Toros Dağlarını aşarak Akdeniz kıyısına ilerleyen hava kütlesi ısınarak şiddetli kuru sıcakların oluşmasını sağlar Akdeniz Bölgesinde Mut Oluğu, kışın Anadolu ’ya sokulan soğuk havanın Akdeniz ’e geçmesine muavin olur ve oluk boyunca şiddetli rüzgarlar eser Benzer durum, Gediz oluğunda da görülür

Bakı ve Eğim Durumu:

Güneşden alınan enerji, dağ yamacının baktığı yöne tarafından manâlı değişme gösterir Bu durumu daha iyi anlatmak bakımından 3642 Kuzey Paralelleri aralarında bulunan Ülkemizde, 39 ncu paralele göre Ekinoks ve Gündönümünde gelen güneş ışınlarının geliş açısını inceleyelim

Güneş işınlarının gelme açısı 21 Mart ve 23 Eylül ’de 51 dr 21 Haziran ’da 74,5 dr 21 Aralık ’ta ise 27,6 dr Dir Bu şart dikkate alındığında kışın 30 drden daha pozitif eğimli kuzeye bakan yamaçlar, güneş ışınlarını doğrudan alamaz Buna karşılık güneye bakan eğimli yamaçlar tüm mevsimlerde çevresindeki düz sahalardan daha fazla ısınır Bu durum nedeniyle güneye bakan yamaçlarda ışık ve sıcaklık ricası yüksek olan tümör yetişir Kar örtüsü daha erken kalkar, toprakdaki su kısa sürede buharlaşır Ağaçlar daha erken çiçek açar, tarım ürünleri daha erken olgunlaşır Mesela; Aynı yükseklikteki Kuzey Anadolu ve Toros Dağlarının güneye bakan yamaçları, kuzeye bakan yamaçlarından daha sıcak olur Bu Nedenle güneye bakan yamaçlarda güya kurak, kuzeye bakan yamaçlarda ise ıslak etraf koşulları başat duruma geçer *