İsimler (Adlar) Türleri Çeşitleri Özellikleri Örnekler

İSİMLER

Tanım: Canlı cansız tüm varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de tedarik eden, onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim (isim) denir: ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb

İsimler farklı alanlara yönlendirilmiş yönlerden sınıflara ayrılır

A Varlıklara Verilişlerine Göre

İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi yarı olup olmamasına kadar ikiye ayrılır: Varlık ya da kavram özelse (benzersiz, benzersiz) onun ismi de özel isim; tür ise (aynısından birdenbire fazla) onun ismi de nesil ismidir

1 Özel Ad:Kâinatta tek olan, tam bir yarı bulunmayan varlıkları tedarik eden kelimelere denir Bütün özel isimler (özel ismi yaratıcı her sözcük ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler

Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu

Başlıca Özel İsimler
1 İnsan isimleri: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uğur, Barkın

2 Kurum, kuruluş, müessese, makam, üniversite isimleri: Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu, Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Ankara İl Millî Eğitim Müdürlüğü

3 Halk Müziği, kavim, din, mezhep isimleri: Türk, Türkler, Yunan, İngiliz, Çeçen, Ruslar
Müslüman, Musevî, Hıristiyan
İslâm, İslâmiyet, Musevîlik, Hıristiyanlık
Hanefî, Hanefîlik, Şafiî, Alevî

4 Dil isimleri: Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca, Fince, Tibetçe

5 İl, İlçe, Mahalle, semt, cadde, bulvar, sokak isimleri: Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler, Dikimevi, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Gönül Sokak

6 Ülke ve alan isimleri:
Türkiye, Afganistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Batı Almanya, Batı Trakya, Güney Yemen, Doğu Avrupa, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu (Bölgesi), Ege, Marmara

7 Kıta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya

8 Deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz, geçit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu
Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı, Panama Geçidi, Süveyş Kanalı

9 Dağ, tepe, ova, yayla isimleri: Elmadağ, Uludağ, Sancı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası

Konya Ovası, Van Gölü, Sızı Dağıgibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere uyarı edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci sözcük eklenince oluşan ismin o ile ait lakin yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür Hâlbuki Özgürlük gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci sözcük büyük, ikinci sözcük de minik harfle başlamaktadır Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir kent adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır

10 Gezegen ve yıldız adları: Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı

11 Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; öteki anlamlarında (reel, mecaz, tabi, benzer, deyim vb) kullanılıyorsa nesil ismi olduğu için ufak harfle başlar:
Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı böylece şaşırtmıştı
Yazın Güneş ışınları Dünya'ya düşey olarak kazanç
Türkiye'nin çoğu uygun halk Güneş tutulmasını seyretti
Sabah beri dünya kadar yer dolaştık
Şair sevgilisinin yüzünü avuç içi benzetir (ayın kendisine değil, görünüşüne)

12 Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri: Çevirmen (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktüel (dergisi); Türk Dili (dergisi), Virgül; Yaprak Dökümü, Semerkant; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Ansiklopedisi

13 Hayvanlara takılan özel isimler: Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk

2 Nesil İsmi: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridirtaş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, konut, çocuk, su, sıra, düş, düşünce, sıla, açlık, taraf, ceza

Başlıca Tür İsimleri
1 Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak
2 Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze
3 Vasıta, eşya isimleri: kaşık, makas, kadeh, iplik, iğne
4 Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz
5 Kavramlar: us, gaye, akıl, temenni
6 Iş, iş; iş sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu
7 Giyecek isimleri: ceket, pabuç, gömlek, elen
8 Gıda isimleri: elma, yemek yemek, ekmek, biber
9 Meşrubat isimleri: su, meşrubat, gazoz
10 Sayı isimleri: on, beş yüz, bir
11 Renk isimleri: sarı, kıpkırmızı, mor
12 Nitelik isimleri: büyük, kocaman, dairesel
13 Vakit isimleri: ay, saat, dakika, yıl
14 Soru Kelimeleri: ne, kim, hangi

Bir Takım cins isimlerin özel ad olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti
Tırmık: bir kedinin özel adı
ozan: şair
Ozan: erkek ismi

B Maddelerine Tarafından İsimler
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına kadar ikiye ayrılırlar
1 Maddesel Isim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir Yani maddesel varlıkları tedarik eden isimlere maddi isimler denir Bu isimler, cümbür cemaat tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar

su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku

2 Soyut Isim: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca alt olarak) inandığımız varlıkların isimleridir
sevinç, tereddüd, tezat, Allah, cesaret, keder, nefret, aşk, melek, ruh, şeytan

C Varlıkların Sayılarına Kadar İsimler
1 Tekil ad:Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir kendi, ben, çocuk, kalem, defter

Anekdot: Nesil adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir Bu durumda da tekil sayılırlar

İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır (tüm insanlar)
Çiçek, susuzluktan kurumuş (herhangi bir çiçek)

2 Çoğul ad: Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir Nesil isimlerinin çoğulu yapılır

onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar

Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır
Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak
Asker, sınırları bekliyor
Genç yaşta saçı dökülmüş

Bu cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler Bunlar, kalabalık isimleri değildir

Anekdot: Bir Takım durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir:
1 Aile anlamı katar; gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır

Yarın Ahmetlere gideceğiz
İzmir'e, amcamlaradedemlereteyzemlere gideceğiz (burada özel isme getirilmemiş)
Aliler bize gelecekler

2 Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
Bu halk nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir
Bu topraklarda ne Çaldıran'lar, ne Ridaniye'ler yaşandı

3 Aynı ismi taşıyanları belirtir:
Sınıftaki Ali'ler ayağa kalksın
Hüseyin'lerin tümü buraya gelsin

4 Abartı anlamı katar: Hedeflemek için ta Almanya'lara gitti

5 Kalabalık, ata kavramı bildirir: Osmanlılar, Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar

3 Kalabalık İsmi: Yapıca tekil, fakat kasıt bakımından çoğul olan; benzer türe dahil aniden fazla varlığı anlatan isimlerdir Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir

Ordu, sürü, orman, sınıf, mektep, millet

Anekdot: Kalabalık isimleri de çokluk eki alabilir Bu durumda aynı topluluktan birdenbire artı olduğu açıklama edilmiş olur Ordular, ormanlar, sürüler

D Yapılarına Göre İsimler
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve üretim eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar

1 Kolay Isim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir
İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de),

Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama tüm basit isimler tek heceli zannedilmemeli

Basit isimler, daha minik ve anlamlı parçalara ayrılamazlar Meselâ kelebek kelimesini kelebek şeklinde ikiye ayırıp saçsızdiye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir zihin yanlıştır Çünkü parça ile bütün aralarında defalarca eksik veya çokbir anlam ilgisi bulunmalıdır

2 Türemiş ad: Ad veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve kasıt olarak yeni isimlere denir

İsimden türeyenler: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik, festival, kışlık, akşamlık, gömleklik, iyilik, çekicilik, küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik

Yansımalardan türeyenler:çıtırtı, cızırtı, şakırtı, şıkırtı, homurtu, gıcırtı, patırtı

Fiilden türeyenler: gelmek, okumak, yemek, içmek, çalışmak
yemek yemek, anlayışlı olmak, ekmek, ilmek, kaymak,
başlangıç, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma

3 Birleşmiş Ad: Birleşmiş isimler, birdenbire pozitif kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı ya da kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir

Birleşik ismi yaratıcı kelimeler arasına herhangi bir ek veya sözcük giremez; girerse bu sözcük grubu birleşmiş isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması ya da başka bir sözcük grubu olur

Bu isimler kasıt bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir sözcük olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar *