Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
İslam İlim Tarihinde İlkler
Selim Aydüz
Irkçılığı hoş görmeyen İslam dini, kabiliyetleri ölçüsünde her milletin ilme katkısı olması için ayet ve hadisleriyle sürekli teşvik etmiştir Irk bakımından Türk, Kürt, Arap, Berberi, Kıpti, Çinli kısacası doğudaki veya batıdaki hiçbir millet diğerinden üstün olmadığı gibi, fırsat ve imkan tanındığı takdirde ilme yatkınlık, ilim ve teknolojide gelişmişlik cihetinde de her milletin, azim ve çabalarıyla öne geçebildiği bir gerçektir
Hz Peygamberin Kur’an’ı tebliği ile başlayan İslam dünyasındaki ilmi çalışmalar, İslamiyeti kabul eden Türklerin yeni ve güçlü bir soluk olarak katılımıyla daha ileri seviyelere ulaşmıştır Türklerle Müslümanların ilk temasları Hz Ömer döneminin son zamanlarında gerçekleşmiştir İlk karşılaşılan ve Horasan bölgesinde yaşayan Türkleri, zamanla diğer bölgelerde yaşayan Türklerin katılımı takip etmiştir Türklerde İslamiyeti ilk kabul edenler, Müslüman Arapların fethettikleri ülkelerden esir edip, sonra çoğunlukla hürriyetlerine kavuşturdukları askerlerdir Türklerin İslam ordularında müessir bir yer alması, Emeviler devrinin sonlarına doğru gerçekleşmiştir Abbasiler Devleti’nde Türklerin büyük devlet hizmetlerine ve ordu kumandanlıklarına gelmeleri, artan Müslüman Türk nüfusu ile paralel bir gelişmenin sonucudur İslam tarihçileri, Halife Mansur (ö 775) devrini, Türklerin İslam alemine esaslı bir şekilde nüfuzlarının başlangıcı olarak kabul etmektedirler
Türklerin, devlet işleri ve askeri işlerde olduğu gibi, ilim ve kültür sahasında da faaliyetlere başladıkları dönem Abbasiler devrine rastlamaktadır Bu devirde yetişen ilk Türk alimleri, İslam aleminde büyük ses getirecek kıymetli eserler vermişlerdir Hatta onların çalışmaları birçok alanda ‘ilk büyük adımlar’ olarak kabul edilmektedir Orta çağ İslam Dünyası ilim adamlarından bir çoğunun, İran’ın kuzeydoğusunda bulunan ve ahalisinin büyük bir kısmı Türk olan Horasan ve Maveraünnehir bölgelerinden olduğu bilinmektedir) Bu dönemde yetişen ilim adamları arasında Türk veya Türk soyundan gelenlerin fazla olması bu sebepledir Türk asıllı ilim adamları, genellikle isimlerinin sonunda bulunan ‘Türk’, ‘Türki’ ve ‘İbni Türk’ gibi lakaplarından tanınmaktadır
İslam ilim ve kültür tarihinin ilk meşhur Türk alimleri şunlardır:
İbn Süreyc Ubeydullah Ebu Yahya (ö743 ?), Emeviler devrinde yaşayan dört büyük musikişinastan birisi olup, İran udunu Hicaz’a getirmiştir 2 İkincisi yine aynı dönemde yaşayan Ebu’lMu’temir Süleyman b Tarhan etTeymi el Basri’dir Tabiun’dan olan bu zat ilk hadis ve meğazi* alimlerindendir Zamanında Basra’nın en büyük alimlerinden sayılırdı Oğlu Muhammed b elMu’temir de büyük hadis ve meğazi alimlerinden ve Ahmed b Hanbel’in hocalanndandır3
Abdullah b Mübarek elMervezi etTürki ise, tefsir, hadis, tarih, nahiv alimi, fakih ve lügat yazarıdır İlim için birçok seyahat yapan elMervezi, 798’de bir gazadan dönerken vefat etmiştir Birçok eseri günümüze kadar ulaşmıştır4 Ebu İshak İbrahim b elAbbas b Muhammed b Sultigin ise devrin en büyük şairlerinden olup, sırası ile Halife Mu’tasım, Vasik ve Mütevekkil dönemlerinde Divanı İnşa’da** çalışmıştır Edebiyat, kimya, siyaset ve yemekler konusunda önemli eserleri bulunmaktadır
Diğer bir alim olan Feth b Hakan, Halife Mu’tasım ve oğlu Mütevekkil dönemlerinde önemli hizmetlerde bulunduktan sonra istihbarat teşkilatının başına getirildi Daha sonra vezir, bir ara Şam ve Mısır valisi oldu Feth, alim, edip, hatip olup güzel şiir yazardı Kıymetli, büyük bir kütüphanesi vardı Arap fasihleri, Basra ve Küfe alimleri bu kütüphaneden faydalanırlardı Okumayı çok severdi Halife’nin meclislerinde dahi fırsat buldukça kitap okurdu Ebu Hiffan bununla ilgili olarak şöyle der;
“Kitapları ve ilmi şu üç kişi dışında çok seveni görmedim Bunlar elCahiz, Feth b Hakan ve İsmail b İshak elKazi’dir Cahiz, eline bir kitap geçince mutlaka onu bitirirdi O kadar ki, kitapçıların dükkanlarını kiralar, kitap okumak için sabahlara kadar oralarda kalırdı Feth b Hakan ise Mütevekkil’in meclisinde bulunur, halife bir iş için meclisten kalkınca hemen bir kitap çıkarıp okumaya başlardı Hatta, tuvalette bile kitap okurdu İsmail’e gelince; ne zaman yanına girdimse, onu ya bir kitap okurken veya bir kitabı karıştırırken görürdüm
http:img253**************img253753656596649cpf6
Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koyan bu konuda ilk önemli eseri yazan ve bu ilme adını veren Muhammed b Musa elHarezmi (ö 850 civarı) ise büyük bir Türk matematik, coğrafya ve astronomi alimidir Harezmi’nin en meşhur eseri cebir sahasında yazdığı Kitabu’lMuhtasar fi’lCehr ve’l Mukabele’dir İslam matematikçileri arasında benimsenen tanıma göre İlmü’lCebr ve’l Mukabele, “denklem yoluyla bilinenlerden bilinmeyen niceliklerin çıkarılması yöntemini öğreten ilim olarak ilmü’lhisabın bir dalı şeklinde kabul görmüştür Cebir ve mukabele terimlerinin matematik işlem anlamları ise kaynaklarda şu şekilde verilmektedir: Cebir, eşitliğin herhangi bir tarafında bulunan negatif bir terimin diğer tarafa aynısı eklenmek suretiyle izale edilmesidir; Mukabele ise eşitliğin her iki tarafında bulunan benzer terimlerin çıkarma yoluyla izalesidir5 Harezmi’nin eseri ancak üç asır sonra (12 yüzyılda) Avrupalılar tarafından Latinceye tercüme edilmiş, üniversitelere temel ders kitabı olmuş ve bunların ötesinde Rönesans devri İtalyan matematikçilerinin çalışmalannda esas kitap vazifesini görmüştür6 Eserinin, Batı dillerine tercümesiyle cebir kelimesi “algebra olarak aynen muhafaza edilmiş ve bu ilim dalının adı olarak yaşatılmıştır Harezmi’nin adı Latince’ye Alkhorizmi, İngilizce’ye de “Augrim şeklinde geçmiştir “Düzenli Hesap Yapma Metodu manasına da kullanılan bu kelime nihayet günümüze kadar bozulmuş hali olan Algoritma ve Logaritma olarak gelmiştir Harezmi’nin matematikteki en büyük hizmetlerinden birisi de, eserlerinde hem sıfırı hem de diğer rakamları kullanmış olmasıdır Batılıların Arap rakamları, Müslümanların Hind rakamları adını verdikleri rakamları Avrupa’ya tanıtan da odur Harezmi’nin Astronomi sahasında yazmış olduğu ve rasathane gözlemlerinden edindiği neticeleri ihtiva eden “Zici Harizmi’ adlı eseri Kopernik dönemine kadar Batıda kullanılmıştır
http:img210**************img210447056696eb41ac6
Cebir dalında ilk eser veren ve Harezminin çağdaşı olup cebir ilminin kurucuları arasında yer alan bir diğer Türk alimi de Abdülhamid b Vasi ibni Türk’tür7 Harezmi’den önce yaşamış olması ihtimali bulunmakla birlikte, hangisinin cebir dalında ilk eseri yazdığı konusu tartışmalıdır Ahdülhamid’in cebir konusundaki eseri EzZarurat fi’lMukterinat min Kitab el Cebr ve’l Mukabele (Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler) adını taşımaktadır8 Torunu Ebu Berze el Fazl b Abdülhamid de tanınmış matematikçilerdendir 10 asırda yetişen diğer ünlü Türk alimleri, Ferganalı Ahmed b Muhammed b Kesir elFergani, Ebu’lKasım Abdullah b Amacur ile oğlu Ebu’l Hasan Ali’dir Bu alimler uzun astronomik gözlemler yapmışlar ve bu gözlemlerinin neticelerini çeşitli ziçlerde (Astronomi tablosu) toplamışlardır 9 Özellikle Fergani’nin ekliptiğin*** meylini tesbit eden çalışması ile güneşin yörüngesini tesbit eden çalışmalarını ihtiva eden Astronomi kitabı, yedi asır Avrupa ve Asya’da kaynak olarak değerini yitirmemiştir Eser 1’de Nürnberg’te tekrar basılmıştır
10 asırda yaşayan ve astronomi sahasında yaptığı uzun süreli gözlemlerle dikkat çeken Türk alimleri Ebu’lHasan Ali b Amacur etTürki ve oğlu Ebu’lKasım Ali b Amacur etTürki’dir Aynı aileden Ali İbni Abdullah İbni Amacur da aynı rasathanede çalışmıştır Amacurlar 887934 yılları arasında elli sene kadar rasad yapmışlardır Meşhur astronom İbni Yunus onların Ay gözlemlerinin Batlamyus’un gözlemlerinden daha doğru olduğunu belirterek çalışmalarında bu gözlemlerden istifade etmiştirıo İslam dünyasında en uzun süreli ilk gözlemleri yapan babaoğul Amacur’lar birçok zic (astronomi tablosu) neşretmişlerdir
Ebü Nasr Muhammed elFarabi b Muhammed b Tarkan b Uzluğ (ö950), İslam dünyasının yetiştirdiği en büyük filozof, matematik ve fizik alimlerinden biridir Avrupa’da “Alfarabius olarak tanınmaktadır Başta İbni Sina olmak üzere pek çok felsefeci Aristo’yu onun şerhleri sayesinde anlamıştır Sahasında birçok önemli eser yazan Farabi, ömrünün büyük bir kısmını Irak ve Şam’da geçirmiştir İlimler tasnifinde Avrupa’da büyük tesir yapan “İhsau’lUlüm Batı’da adeta bir reform etkisi yapmıştır Diğer yandan felsefe, mantık, matematik, botanik, tıp ve musiki sahasındaki eserleri, İslam aleminin yanında, Avrupalı filozoflardan Bacon, Albert, Hobbes, JJ Rousseau üzerinde önemli bir etki bırakmıştır Ses olayının ilk fiziki izahını yapan kişi Farabi’dir O, titreşimlerin dalga uzunluğuna göre azalıp çoğaldığını tesbit etmiş, bunu deneylerle göstermiştir Farabi bu keşfiyle, musiki aletlerinin yapımında gerekli olan kuralları da bulmuş oldu Aynı asırda yaşayan İshak b İbrahim elFarabi de (ö 961) Arap ülkelerinde Arapça üzerine çalışmalar yapmış, “Divan elEdep adlı bir eser yazmıştır’11
Bahsedeceğimiz son Türk alimi, 10 asrın son çeyreğinde doğan ve İslam dünyasının en büyük alimlerinden birisi olan Birüni’dir 973 yılında Kaş’ta doğan ve dönemin meşhur ilim adamlarından dersler alan Biruni’yi hocalan, asrının ilmi problemlerine karşı çok iyi yetiştirmiştir Her türlü ilim alanında çok kıymetli eserler veren mükemmel bir İslam alimi, büyük bir filozof olarak meşhur olmuştur Hem İslam aleminde hem de Avrupa’da tanınan ve uzun yıllar eserlerinden istifade edilen, çalışmaları yüzyıllarca aşılamayan bir alimdir Philip K Hitti, onun “Tabii ilimler alanında Müslümanlar arasında yetişen en orijinal ve en derin bilgin olduğunu söylemektedir George Sarton ise, yaşadığı devre onun adını vererek Birüni asrı diye anmaktadır Daha 17 yaşında iken çalışmalarına başlayan, elinden kalem düşmeyen, kitaptan gözünü ayırmayan, kalbi tefekkürden uzak kalmayan Birüni Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice ve Yunanca’ya vakıftı Hadiselerin deney ve tecrübelere istinad ettirilmesi düşüncesini ortaya atarak, ilk defa rnetodlu ilmi çalışma usullerinin düzenleyicisi olmuştur Birüni, matematik, asronomi, coğrafya fizik, kimya, jeoloji, tıp, tarih, mukayeseli dinler tarihi ve felsefe gibi birçok farklı sahada çalıştı ve kıymetli eserler kaleme aldı 18’i astronomi sahasında olmak üzere, 180 kadar eseri bulunan Birüni’den günümüze sadece yirmi küsur eser ulaşmıştır12
http:img253**************img25346335679761b9qu9
Farklı milletlere mensup İslam alimleri, bağlı oldukları medeniyete her alanda önemli katkılarda bulunarak İslam Medeniyeti’ni tesis etmişlerdir Bu medeniyetin tesisine Araplardan sonra en çok Türklerin katkıda bulunması, Türklerin İslam’ı seçtikten sonra onun getirdiği ‘Oku’ mesajını çok iyi değerlendiren milletlerden olduğunu göstermektedir Özellikle İslam Bilimi’nin ilk teşekkülü döneminde çok sayıda Müslüman Türk aliminin isminin geçmesi, yaptıkları çalışmaların orijinalliğinden ve eserlerinin kıymetinden kaynaklanmaktadır Gerçekten ilhamlarını Kur’an’dan alan ilk Türk alimleri, İslam Bilimi dünyasına kıymetli katkılarda bulunup, değerli eserler bırakarak, kendilerinden sonra gelecek çağların ilim adamlarına ışık tutmuşlardır Onlar büyük bir cihad saydıkları ilmi faaliyetleri, dönemlerinin şartlarını çok iyi değerlendirerek en mükemmel bir tarzda yapmış olmanın huzuruyla mezarlarında yatarken, bize de zamanın en ileri imkanlarını değerlendirerek onlar gibi çağın ışık saçan ilim adamları olmak veya bu ilim adamlarını yetiştirmek düşmektedir
* Efendimiz’in (Sav) savaşlannı inceleyen ilim dalı
** İslam devletlerinde hükümdarın yazışmalarının hazırlanması işlerini yürüten kalem
*** Tutulum dairesi olarak da bilinir, astronomide, Güneşin yıl boyunca takım yıldızlar arasında izlediği görünür yolun oluşturduğ büyük çember’
KAYNAKLAR
1 Aydın Sayılı, “Selçuklulardan Evvel Ortaşarkta Türkler
Belleten, X, 9713l Ankara 1946,
2 C Brockelmann, “İbn Süreyc, İslam Ansiklopedisi, VII, 824825
3 Ramazan Şeşen, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, elCahizin eserinin giriş kısmı, s 2830, Ankara 1988
4 Fuat Sezgin Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), Leiden 1967,1,95
5 İhsan Fazlıoğlu “Cebir, DİA, VII, 195
6 HamitDilgan, Muhammed Ibni Musa elHarezmi, İstanbul
1957, e 37; ÖAkınM Desay, Beş Büyük Cebir Bilgini, İstanbul l994,s 10
7 Aydın Sayılı, Abdülhamid ibn Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri, Ankara 1985, s 1222
8 Salih Zeki, Asarı Bakiye, İstanbul 1911, 1, 246247; ÖAkınM Desay, Beş Büyük Cebir Bilgini, s 2
9 GAS, VI, 177178
lOSalih Zeki, Kamusu Riyaziyyat, İstanbııl 1315, e 130 131, 136; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara
1988, ms 101103
11 Ramazan Şeşen, “Türklerin İslamlaşması ve Ortaçağ Arap Dünyasındaki Rolü, lbn Fazlası Seyahatnamesi İstanbul
1995, s 212216
12Günay Tümer, “Birüni, DİA, VI, 206215; Salih Zeki, Asarı Bakiye, 169 178; C Brockelman, Geschichte der Arabischen Literatür, Leiden 1943, 1, 626627; ayn mlf, “al Biruni’, Enecyclopedia of Islam, New Edition, Leiden 1954, 1726727; Aydın Sayılı, ‘The Observatory in Islam s 5661; ayn mlf “Birüni’,TTK Belleten, XlIl49, (1949), s 5389
http:img246**************img2464239iders14wu1gif
Müslüman Bilim Adamlarının Bilinmeyen İlkleri
http:img246**************img2464239iders14wu1gif
Selim Aydüz
Irkçılığı hoş görmeyen İslam dini, kabiliyetleri ölçüsünde her milletin ilme katkısı olması için ayet ve hadisleriyle sürekli teşvik etmiştir Irk bakımından Türk, Kürt, Arap, Berberi, Kıpti, Çinli kısacası doğudaki veya batıdaki hiçbir millet diğerinden üstün olmadığı gibi, fırsat ve imkan tanındığı takdirde ilme yatkınlık, ilim ve teknolojide gelişmişlik cihetinde de her milletin, azim ve çabalarıyla öne geçebildiği bir gerçektir
Hz Peygamberin Kur’an’ı tebliği ile başlayan İslam dünyasındaki ilmi çalışmalar, İslamiyeti kabul eden Türklerin yeni ve güçlü bir soluk olarak katılımıyla daha ileri seviyelere ulaşmıştır Türklerle Müslümanların ilk temasları Hz Ömer döneminin son zamanlarında gerçekleşmiştir İlk karşılaşılan ve Horasan bölgesinde yaşayan Türkleri, zamanla diğer bölgelerde yaşayan Türklerin katılımı takip etmiştir Türklerde İslamiyeti ilk kabul edenler, Müslüman Arapların fethettikleri ülkelerden esir edip, sonra çoğunlukla hürriyetlerine kavuşturdukları askerlerdir Türklerin İslam ordularında müessir bir yer alması, Emeviler devrinin sonlarına doğru gerçekleşmiştir Abbasiler Devleti’nde Türklerin büyük devlet hizmetlerine ve ordu kumandanlıklarına gelmeleri, artan Müslüman Türk nüfusu ile paralel bir gelişmenin sonucudur İslam tarihçileri, Halife Mansur (ö 775) devrini, Türklerin İslam alemine esaslı bir şekilde nüfuzlarının başlangıcı olarak kabul etmektedirler
Türklerin, devlet işleri ve askeri işlerde olduğu gibi, ilim ve kültür sahasında da faaliyetlere başladıkları dönem Abbasiler devrine rastlamaktadır Bu devirde yetişen ilk Türk alimleri, İslam aleminde büyük ses getirecek kıymetli eserler vermişlerdir Hatta onların çalışmaları birçok alanda ‘ilk büyük adımlar’ olarak kabul edilmektedir Orta çağ İslam Dünyası ilim adamlarından bir çoğunun, İran’ın kuzeydoğusunda bulunan ve ahalisinin büyük bir kısmı Türk olan Horasan ve Maveraünnehir bölgelerinden olduğu bilinmektedir) Bu dönemde yetişen ilim adamları arasında Türk veya Türk soyundan gelenlerin fazla olması bu sebepledir Türk asıllı ilim adamları, genellikle isimlerinin sonunda bulunan ‘Türk’, ‘Türki’ ve ‘İbni Türk’ gibi lakaplarından tanınmaktadır
İslam ilim ve kültür tarihinin ilk meşhur Türk alimleri şunlardır:
İbn Süreyc Ubeydullah Ebu Yahya (ö743 ?), Emeviler devrinde yaşayan dört büyük musikişinastan birisi olup, İran udunu Hicaz’a getirmiştir 2 İkincisi yine aynı dönemde yaşayan Ebu’lMu’temir Süleyman b Tarhan etTeymi el Basri’dir Tabiun’dan olan bu zat ilk hadis ve meğazi* alimlerindendir Zamanında Basra’nın en büyük alimlerinden sayılırdı Oğlu Muhammed b elMu’temir de büyük hadis ve meğazi alimlerinden ve Ahmed b Hanbel’in hocalanndandır3
Abdullah b Mübarek elMervezi etTürki ise, tefsir, hadis, tarih, nahiv alimi, fakih ve lügat yazarıdır İlim için birçok seyahat yapan elMervezi, 798’de bir gazadan dönerken vefat etmiştir Birçok eseri günümüze kadar ulaşmıştır4 Ebu İshak İbrahim b elAbbas b Muhammed b Sultigin ise devrin en büyük şairlerinden olup, sırası ile Halife Mu’tasım, Vasik ve Mütevekkil dönemlerinde Divanı İnşa’da** çalışmıştır Edebiyat, kimya, siyaset ve yemekler konusunda önemli eserleri bulunmaktadır
Diğer bir alim olan Feth b Hakan, Halife Mu’tasım ve oğlu Mütevekkil dönemlerinde önemli hizmetlerde bulunduktan sonra istihbarat teşkilatının başına getirildi Daha sonra vezir, bir ara Şam ve Mısır valisi oldu Feth, alim, edip, hatip olup güzel şiir yazardı Kıymetli, büyük bir kütüphanesi vardı Arap fasihleri, Basra ve Küfe alimleri bu kütüphaneden faydalanırlardı Okumayı çok severdi Halife’nin meclislerinde dahi fırsat buldukça kitap okurdu Ebu Hiffan bununla ilgili olarak şöyle der;
“Kitapları ve ilmi şu üç kişi dışında çok seveni görmedim Bunlar elCahiz, Feth b Hakan ve İsmail b İshak elKazi’dir Cahiz, eline bir kitap geçince mutlaka onu bitirirdi O kadar ki, kitapçıların dükkanlarını kiralar, kitap okumak için sabahlara kadar oralarda kalırdı Feth b Hakan ise Mütevekkil’in meclisinde bulunur, halife bir iş için meclisten kalkınca hemen bir kitap çıkarıp okumaya başlardı Hatta, tuvalette bile kitap okurdu İsmail’e gelince; ne zaman yanına girdimse, onu ya bir kitap okurken veya bir kitabı karıştırırken görürdüm
http:img253**************img253753656596649cpf6
Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koyan bu konuda ilk önemli eseri yazan ve bu ilme adını veren Muhammed b Musa elHarezmi (ö 850 civarı) ise büyük bir Türk matematik, coğrafya ve astronomi alimidir Harezmi’nin en meşhur eseri cebir sahasında yazdığı Kitabu’lMuhtasar fi’lCehr ve’l Mukabele’dir İslam matematikçileri arasında benimsenen tanıma göre İlmü’lCebr ve’l Mukabele, “denklem yoluyla bilinenlerden bilinmeyen niceliklerin çıkarılması yöntemini öğreten ilim olarak ilmü’lhisabın bir dalı şeklinde kabul görmüştür Cebir ve mukabele terimlerinin matematik işlem anlamları ise kaynaklarda şu şekilde verilmektedir: Cebir, eşitliğin herhangi bir tarafında bulunan negatif bir terimin diğer tarafa aynısı eklenmek suretiyle izale edilmesidir; Mukabele ise eşitliğin her iki tarafında bulunan benzer terimlerin çıkarma yoluyla izalesidir5 Harezmi’nin eseri ancak üç asır sonra (12 yüzyılda) Avrupalılar tarafından Latinceye tercüme edilmiş, üniversitelere temel ders kitabı olmuş ve bunların ötesinde Rönesans devri İtalyan matematikçilerinin çalışmalannda esas kitap vazifesini görmüştür6 Eserinin, Batı dillerine tercümesiyle cebir kelimesi “algebra olarak aynen muhafaza edilmiş ve bu ilim dalının adı olarak yaşatılmıştır Harezmi’nin adı Latince’ye Alkhorizmi, İngilizce’ye de “Augrim şeklinde geçmiştir “Düzenli Hesap Yapma Metodu manasına da kullanılan bu kelime nihayet günümüze kadar bozulmuş hali olan Algoritma ve Logaritma olarak gelmiştir Harezmi’nin matematikteki en büyük hizmetlerinden birisi de, eserlerinde hem sıfırı hem de diğer rakamları kullanmış olmasıdır Batılıların Arap rakamları, Müslümanların Hind rakamları adını verdikleri rakamları Avrupa’ya tanıtan da odur Harezmi’nin Astronomi sahasında yazmış olduğu ve rasathane gözlemlerinden edindiği neticeleri ihtiva eden “Zici Harizmi’ adlı eseri Kopernik dönemine kadar Batıda kullanılmıştır
http:img210**************img210447056696eb41ac6
Cebir dalında ilk eser veren ve Harezminin çağdaşı olup cebir ilminin kurucuları arasında yer alan bir diğer Türk alimi de Abdülhamid b Vasi ibni Türk’tür7 Harezmi’den önce yaşamış olması ihtimali bulunmakla birlikte, hangisinin cebir dalında ilk eseri yazdığı konusu tartışmalıdır Ahdülhamid’in cebir konusundaki eseri EzZarurat fi’lMukterinat min Kitab el Cebr ve’l Mukabele (Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler) adını taşımaktadır8 Torunu Ebu Berze el Fazl b Abdülhamid de tanınmış matematikçilerdendir 10 asırda yetişen diğer ünlü Türk alimleri, Ferganalı Ahmed b Muhammed b Kesir elFergani, Ebu’lKasım Abdullah b Amacur ile oğlu Ebu’l Hasan Ali’dir Bu alimler uzun astronomik gözlemler yapmışlar ve bu gözlemlerinin neticelerini çeşitli ziçlerde (Astronomi tablosu) toplamışlardır 9 Özellikle Fergani’nin ekliptiğin*** meylini tesbit eden çalışması ile güneşin yörüngesini tesbit eden çalışmalarını ihtiva eden Astronomi kitabı, yedi asır Avrupa ve Asya’da kaynak olarak değerini yitirmemiştir Eser 1’de Nürnberg’te tekrar basılmıştır
10 asırda yaşayan ve astronomi sahasında yaptığı uzun süreli gözlemlerle dikkat çeken Türk alimleri Ebu’lHasan Ali b Amacur etTürki ve oğlu Ebu’lKasım Ali b Amacur etTürki’dir Aynı aileden Ali İbni Abdullah İbni Amacur da aynı rasathanede çalışmıştır Amacurlar 887934 yılları arasında elli sene kadar rasad yapmışlardır Meşhur astronom İbni Yunus onların Ay gözlemlerinin Batlamyus’un gözlemlerinden daha doğru olduğunu belirterek çalışmalarında bu gözlemlerden istifade etmiştirıo İslam dünyasında en uzun süreli ilk gözlemleri yapan babaoğul Amacur’lar birçok zic (astronomi tablosu) neşretmişlerdir
Ebü Nasr Muhammed elFarabi b Muhammed b Tarkan b Uzluğ (ö950), İslam dünyasının yetiştirdiği en büyük filozof, matematik ve fizik alimlerinden biridir Avrupa’da “Alfarabius olarak tanınmaktadır Başta İbni Sina olmak üzere pek çok felsefeci Aristo’yu onun şerhleri sayesinde anlamıştır Sahasında birçok önemli eser yazan Farabi, ömrünün büyük bir kısmını Irak ve Şam’da geçirmiştir İlimler tasnifinde Avrupa’da büyük tesir yapan “İhsau’lUlüm Batı’da adeta bir reform etkisi yapmıştır Diğer yandan felsefe, mantık, matematik, botanik, tıp ve musiki sahasındaki eserleri, İslam aleminin yanında, Avrupalı filozoflardan Bacon, Albert, Hobbes, JJ Rousseau üzerinde önemli bir etki bırakmıştır Ses olayının ilk fiziki izahını yapan kişi Farabi’dir O, titreşimlerin dalga uzunluğuna göre azalıp çoğaldığını tesbit etmiş, bunu deneylerle göstermiştir Farabi bu keşfiyle, musiki aletlerinin yapımında gerekli olan kuralları da bulmuş oldu Aynı asırda yaşayan İshak b İbrahim elFarabi de (ö 961) Arap ülkelerinde Arapça üzerine çalışmalar yapmış, “Divan elEdep adlı bir eser yazmıştır’11
Bahsedeceğimiz son Türk alimi, 10 asrın son çeyreğinde doğan ve İslam dünyasının en büyük alimlerinden birisi olan Birüni’dir 973 yılında Kaş’ta doğan ve dönemin meşhur ilim adamlarından dersler alan Biruni’yi hocalan, asrının ilmi problemlerine karşı çok iyi yetiştirmiştir Her türlü ilim alanında çok kıymetli eserler veren mükemmel bir İslam alimi, büyük bir filozof olarak meşhur olmuştur Hem İslam aleminde hem de Avrupa’da tanınan ve uzun yıllar eserlerinden istifade edilen, çalışmaları yüzyıllarca aşılamayan bir alimdir Philip K Hitti, onun “Tabii ilimler alanında Müslümanlar arasında yetişen en orijinal ve en derin bilgin olduğunu söylemektedir George Sarton ise, yaşadığı devre onun adını vererek Birüni asrı diye anmaktadır Daha 17 yaşında iken çalışmalarına başlayan, elinden kalem düşmeyen, kitaptan gözünü ayırmayan, kalbi tefekkürden uzak kalmayan Birüni Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice ve Yunanca’ya vakıftı Hadiselerin deney ve tecrübelere istinad ettirilmesi düşüncesini ortaya atarak, ilk defa rnetodlu ilmi çalışma usullerinin düzenleyicisi olmuştur Birüni, matematik, asronomi, coğrafya fizik, kimya, jeoloji, tıp, tarih, mukayeseli dinler tarihi ve felsefe gibi birçok farklı sahada çalıştı ve kıymetli eserler kaleme aldı 18’i astronomi sahasında olmak üzere, 180 kadar eseri bulunan Birüni’den günümüze sadece yirmi küsur eser ulaşmıştır12
http:img253**************img25346335679761b9qu9
Farklı milletlere mensup İslam alimleri, bağlı oldukları medeniyete her alanda önemli katkılarda bulunarak İslam Medeniyeti’ni tesis etmişlerdir Bu medeniyetin tesisine Araplardan sonra en çok Türklerin katkıda bulunması, Türklerin İslam’ı seçtikten sonra onun getirdiği ‘Oku’ mesajını çok iyi değerlendiren milletlerden olduğunu göstermektedir Özellikle İslam Bilimi’nin ilk teşekkülü döneminde çok sayıda Müslüman Türk aliminin isminin geçmesi, yaptıkları çalışmaların orijinalliğinden ve eserlerinin kıymetinden kaynaklanmaktadır Gerçekten ilhamlarını Kur’an’dan alan ilk Türk alimleri, İslam Bilimi dünyasına kıymetli katkılarda bulunup, değerli eserler bırakarak, kendilerinden sonra gelecek çağların ilim adamlarına ışık tutmuşlardır Onlar büyük bir cihad saydıkları ilmi faaliyetleri, dönemlerinin şartlarını çok iyi değerlendirerek en mükemmel bir tarzda yapmış olmanın huzuruyla mezarlarında yatarken, bize de zamanın en ileri imkanlarını değerlendirerek onlar gibi çağın ışık saçan ilim adamları olmak veya bu ilim adamlarını yetiştirmek düşmektedir
* Efendimiz’in (Sav) savaşlannı inceleyen ilim dalı
** İslam devletlerinde hükümdarın yazışmalarının hazırlanması işlerini yürüten kalem
*** Tutulum dairesi olarak da bilinir, astronomide, Güneşin yıl boyunca takım yıldızlar arasında izlediği görünür yolun oluşturduğ büyük çember’
KAYNAKLAR
1 Aydın Sayılı, “Selçuklulardan Evvel Ortaşarkta Türkler
Belleten, X, 9713l Ankara 1946,
2 C Brockelmann, “İbn Süreyc, İslam Ansiklopedisi, VII, 824825
3 Ramazan Şeşen, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, elCahizin eserinin giriş kısmı, s 2830, Ankara 1988
4 Fuat Sezgin Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), Leiden 1967,1,95
5 İhsan Fazlıoğlu “Cebir, DİA, VII, 195
6 HamitDilgan, Muhammed Ibni Musa elHarezmi, İstanbul
1957, e 37; ÖAkınM Desay, Beş Büyük Cebir Bilgini, İstanbul l994,s 10
7 Aydın Sayılı, Abdülhamid ibn Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri, Ankara 1985, s 1222
8 Salih Zeki, Asarı Bakiye, İstanbul 1911, 1, 246247; ÖAkınM Desay, Beş Büyük Cebir Bilgini, s 2
9 GAS, VI, 177178
lOSalih Zeki, Kamusu Riyaziyyat, İstanbııl 1315, e 130 131, 136; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara
1988, ms 101103
11 Ramazan Şeşen, “Türklerin İslamlaşması ve Ortaçağ Arap Dünyasındaki Rolü, lbn Fazlası Seyahatnamesi İstanbul
1995, s 212216
12Günay Tümer, “Birüni, DİA, VI, 206215; Salih Zeki, Asarı Bakiye, 169 178; C Brockelman, Geschichte der Arabischen Literatür, Leiden 1943, 1, 626627; ayn mlf, “al Biruni’, Enecyclopedia of Islam, New Edition, Leiden 1954, 1726727; Aydın Sayılı, ‘The Observatory in Islam s 5661; ayn mlf “Birüni’,TTK Belleten, XlIl49, (1949), s 5389
http:img246**************img2464239iders14wu1gif
Müslüman Bilim Adamlarının Bilinmeyen İlkleri
http:img246**************img2464239iders14wu1gif
