İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

A) SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ:



MSVIII yüzyıla gelinceye kadar Türklerin az önce yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır Bu dönem edebiyatı, sözlü olarak yapılmış ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür Bu dönemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir



Genel özellikleri:



Bu dönem edebiyatı müzik eşliğinde (“kopuz adı verilen sazla) dile getirilmiştir
Ölçü, ulusal ölçümüz olan “hece ölçüsüdür
Nazım birimi “dizetür
Dönemine kadar arı bir dili vardır
Dizelere genel olarak yarım kafiye hakimdir
Daha fazla doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir
Bu döneme yönelik elimizdeki en kayda değer ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut ’un “Divanı Lügatit Türk adlı eseridir


Dönemin ürünleri:



KOŞUK: “Sığır denilen sürek avları sırasında söylenen şiirlerdir Konusu daha fazla doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir Bu cins daha sonra Halk edebiyatında “Koşma adıyla anılmıştır


IDDIA: Dönemin kısa ve öz sözleridir Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir


SAGU: “Yuğ adı bahşedilen vefat törenlerinde, ölen şahısların erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir


EPOPE: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda irk aralarında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür


DESTANLARIN ÖZELLİKLERİ



1 Toplumun iki taraflı görüşlerini yansıtması

2 Olağanüstü özellikler taşıması

3 Kişilerinin seçkin olması (Kral, Han, Hakanvb)

4 Ulusal dilde söylenmiş olması

5 Milli nazım ölçüsüyle söylenmiş olması

6 Oldukça uzun olması

7 Konuları bakımından savaş, zelzele, yangın, mizah, meşhur kişilerin yaşamları biçiminde sıralanabilmesi



TÜRK DESTANLARI



Destanlarımız yazıya geçirilmedikleri için bugün bunların ancak konularını bilmekteyiz Bunları da İran, Çin ve Arap kaynaklarından öğreniyoruz



A) SAKA DEVRİ DESTANLARI

1) Yüksek Dağ Er Tunga Destanı: Türkİran savaşlarında Yüksek Dağ Er Tunga ’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır

2) Şu Destanı: İskender ’le Türkler arasındaki savaşı ve Türk hakanı Şu ’nun kahramanlıklarını anlatır



B) HUN DEVRİ DESTANI

Oğuz Destanı, Hun hükümdarı Mete ’yi ve onun yaşamını anlatır



C) GÖKTÜRK DEVRİ DESTANLARI

1) Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır

2) Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon ’a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır



D) UYGUR DEVRİ DESTANLARI

1) Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişi anlatılır

2) Göç Destanı: Uygur Türkleri ’nin anayurtlarından göçünü anlatır



ANEKDOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir



a) Doğal Destanlar: Ahali arasında ortaya meydana çıkan anon,im ürünlerdir Bunlar genel olarak sonra bir şair göre derlenip düzenlenmiştir Bu türe misal olarak şu destanları sıralayabiliriz

İliada, Odysseia Yunanlıların (Homeros)

Kalevala Finlilerin

Nibelungen Almanların

Ramayana, Mahabarata Hintlilerin

Cid İspanyolların

Chanson de Roland Fransızların

Gılgamış Sümerlerin



b) Yapma (Yapay) Destanlar: Bir olayın doğal destana benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır Yapma epope örneği olarak şunları sıralayabiliriz:

Virgilius Aeneit

Dante İlahi Komedi

Tasso Kurtarılmış Kudüs

Milton Kaybolmuş (Kaybedilmiş) Cennet

Firdevsi Şehnâme



B) YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ



Bu dönemi Göktürk ve Uygur dönemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz



1) Göktürk (Orhun) Yazıtları (VIII yy): Bunlarda Çinlilere karşısında serbest savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden inşa etmek için içte ve dışta svaşan Göktürklerin hikayesi anlatılır Bu abideler 38 harfli olan Göktürk alfabesiyle yazılmıştır Bunlardan en önemli olanları üç tanedir

a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720725): Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır Daha çok Çinlilerle yapılan savşlar anlatılmaktadır

b) Kül Tigin Yazıtı (732): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan kardeşi Kül Tigin ’in ölümü üstüne bu abideyi dikmiştir

c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Göktürk hakanı olan Bilge Kağan ’ın ölümünden sonradan yazdırılmış birabidedir Son iki yazar daha çok dönemin olaylarından , törelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi dileklerden laf eder



* “Türk adının geçtiği birincil yazılmış belge ve Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Göktürk abidelerindeki yazılar Prof Thomsen ve Radloff göre okunmuştur



2) Uygur Dönemi Eserleri: Göktürk devletinin yıkılmasından daha sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir Daha çok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir Bunlar Turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır Uygurların kağıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır Dönemden kalma birçok hikayenin yanında “kökünç denilen bir tür ilkel tiyatro eserleri de vardır Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır




Alıntıdır *