İslamiyetten Önceki Dönem

İslamiyetten önceki Türk Edebiyatı
İslamiyet öncesi Türk Edebiyatı

İslâmiyet ’ten önceki Türk Edebiyatı, Türklerin Orta Asya ’da yaşadıkları devirlerde tüm Türk boyları arasında müşterek ve büyük bölümü sözlü olan edebiyattır
İslâm öncesi Türk edebiyatı ulusal bir edebiyattır; nazım şekil ve türleriyle kullanılan ölçü en ince ayrıntısına kadar millîdir
Bu dönem edebiyatı, İslâmiyet ’in kabul edilmesinden sonra oluşmaya başlayan yeni edebiyat anlayışına değin devam etmiş, hatta etkisi daha sonraki dönemde de görülmüştür

İslâm öncesi Türk edebiyatı sözlü dönem ve yazılmış dönem edinmek üzere ikiye ayrılır

A Sözlü Dönem ( ?8 yy)

Türklerin demin yazıyı kullanmadıkları dönemdir Yani başlangıçtan 8 yüzyıla dek olan dönemdir
Bu dönem ürünleri iyice sözlüdür ve genelde şiir şeklindedir
Bazı ürünlerin bazıları günümüze dek gelmiştir

Sözlü Dönemin Özellikleri

—Bu döneme ait yazılı eser yok denecek değin azdır
—Bu dönemde Türkler, göçebeliğe dayanan günlük hayatlarında ve özellikle düzenledikleri törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: vefat töreni) bir araya geldiklerinde “ozan, “kam ya da “baksı denilen şairler “kopuz denilen saz eşliğinde “koşuklar ve “sagular söylerlerdi
—Bu şiirler (sagu, koşuk, epope) hece ölçüsüyle söylenen ve yarım kafiye kullanılan şiirlerdir
—Anlatım söze dayanır
—Us ve hayaller şiirle anlatılmıştır
—Nazım birimi mısra, vezin hece veznidir
—Yarım kafiye kullanılmıştır
—Dil sadedir
—Bu ürünler düzenlenen törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: ölüm töreni) ortaya çıkmıştır
—Şiirler kopuz denilen saz eşliğinde söylenir
—Daha fazla maddesel konular işlenmiştir
—Yiğitlik, savaşlar, tabiat ve aşk konuları işlenir
—Şairlere ozan, kam, baksı, oyun, şaman gibi adlar verilir

Sözlü dönem ürünleri

1 Koşuk

—Hece vezni ve yarım kafiye ile söylenen şiirlerdir
—Kopuz eşliğinde söylenir
—Cesaret, aşk, tabiat konularını işler
—Nazım birimi dörtlüktür
—Bu şiirlerde düz kafiye kullanılır: aaaa, bbba, ccca… (aaab cccb dddb)
—Bu şiirlerin İslâm sonrası millet edebiyatındaki adı koşma ’dır
—‘ ’Sığır' denilen sürek avlarında söylenen lirik şiirlerdir

2 Sagu

—Ölen bir kişinin ardından söylenen yas şiirleridir
—Ölen kişinin kahramanlıklarını, başarılarını, erdemlerini anlatır; ölümlerinden duyulan üzüntüyü dile getirir
—Koşuk nazım şekliyle söylenir
—Bu şiirlere İslâm sonrası halk edebiyatında “ağlama, Divan edebiyatında “mersiye denir
—“Yuğ denilen vefat törenlerinde söylenir
—Divan ü Lûgati ’tTürk ’teki Yüksek Dağ Er Tunga sagusu bu türün kayda değer bir örneğidir

3 Tez

—Türk toplumunun dünyaya bakışını, geleneklerini, varlık anlayışlarını ortaya koyan kısa ve öz sözlerdir
—Bugünkü “cet sözünün karşılığıdır
—Divanu Lûgatittürk ’te böylece fazla sav vardır

4 Destan

—Tüm dünya edebiyatlarının açılış eserleri olan destanlar, farklı alanlara yönlendirilmiş konularda yaradılış hikâyeleri yanına, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının ahali muhayyilesinde iki taraflı amblem ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum hikâyeleridir
—Türk destanları, kâinatın, insanın, kadının ve erkeğin yaradılışı; Türk milletinin doğuşu, dağıtılmış Türk devletlerinin kuruluş gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber öyle çok sebep açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır
—Tüm dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk Edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır
—Milletlerin toplumu içten etkileyen, tarihî tartma arz eden kayda değer olaylarını (doğal afetler, savaşlar, göç, yangın vb) konu edinirler
—Manzum hikâyelerdir
—Destanlarda alışılmış üstü olaylar ve klasik üstü özellikte kahramanlar vardır
—Destanlar anonim ve sözlü edebiyat ürünleridir
—Ağızdan ağıza dolaşmak suretiyle oluşmuşlardır
—Destanlarda anlatılan olayların geçtiği yer ve vakit bilinmez
—Kahramanlar lider ve kurtarıcı rolündedir

Birincil Türk Destanları

—AltayYakut: Oluşum Destanı
—Sakalar Dönemi: Yüksek Dağ Er Tunga Destanı, Şu Destanı
—Hun Dönemi: Oğuz Kağan Destanı
—Göktürk Dönemi: Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı
—Uygur Dönemi: Türeyiş Destanı, Göç Destanı


B Yazılmış Dönem ( 811 yy)

—Bu dönemde Göktürkler ve Uygurlar kadar kendi alfabeleriyle eserler verilmiştir
—Türk dilinin tespit edilebilen en eski yazılmış metinleri VII asrın sonlarına ve VIII asrın ilk yarısına ait olan dikili taşlar (Yenisey ve Orhun anıtları) ve Uygur dönemine ait olan dinî metinlerdir
—Anıtlar aralarında yer alan, Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk namına dikilen Orhun Anıtları, gerek muhtevaları, gerekse çok iyi dil ve üslûplarıyla Türk dilinin, edebiyatının ve tarihinin şaheserleri arasında yer almaktadır Abidelerin yazarı Yolluğ Tigin ’dir

Yenisey Kitabeleri

—Yenisey ırmağı çevresinde daha çok mezar taşlarından oluşan bu kitabelerin edebi olarak pozitif bir önemi yoktur

Göktürk Kitabeleri

—Tonyukuk Anıtı
720 yılında Göktürk devleti veziri Tonyukuk namına dikilmiştir Kitabede Tonyukuk, anılarını ve dönemin tarihini anlatmıştır Anlatımda, atasözlerine bolca yer verilmiştir

Kültigin Anıtı
732 yılında dikilen abide Yolluğ Tigin kadar yazılmıştır Anıtta Kültigin ’in ölümü ve yas töreni anlatılmıştır

Bilge Kağan Anıtı
735 tarihini taşır Bilge Kağan ’ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturur Bu abide da Yolluğ Tigin göre yazılmıştır

Göktürk (Orhun) Kitabelerinin Özellikleri

—Türklerin birincil yazılı eseridir
—Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar
—Konuşma(hitabe) türünde yazılmıştır
—Epeyce gelişmiş ve işlenmiş bir dil kullanılmıştır
—Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin etraflı bilgiler edinilebilir
—Hem dinî keza de din dışı konular işlenmiştir
—Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir
—Türk tarihini, toplumun hayat biçimini, dünyaya bakış tarzını ortaya koyar
—Kitabelerde idarecilerin ve sultanların halkı aydınlatması, yaptıklarının hesabını halka vermesi laf konusudur
—Kitabeleri Strahlenberg bulmuş, 1893 ’te Wilhelm Thomsen okumuştur
—Bir yüzleri Göktürk alfabesiyle, öteki yüzleri Çince yazılmıştır

Dinî Eserler

İslâm öncesi Türk edebiyatı yazılı eserleri arasında, Uygur alfabesiyle yazılmış olan tercüme dinî eserler de sayılabilir Bunlar Mani ve Buda dinlerine ait eserlerdir *