'Kadın' ve 'Bayan' Kelimelerini 16 Maddede Türkçenin Kökenlerine İnerek Açıklıyoruz!

"Bayan mı yoksa bayan mı?" meselesini bir de lisan bilgisi, kökenbilim ve tarihi olarak inceleyelim.


1. Son yıllarda bilhassa "kadın" ve "bayan" sözcüklerin kullanımına ait bir tartışma sıklıkla gündemde kendine yer buluyor.



Pekala mevzuya dilbilgisel, kökenbilimsel ve tarihî bir yaklaşım ile baktığımızda ne ile karşılaşıyoruz?

Bu mevzudaki tartışmaların sebeplerini anlamak için aşağıdaki içeriğimize göz atabilirsiniz.

2. İleride kendisine dair bilgilerden yararlanacağımız için "Bay" sözcüğü ile başlayalım: Bu sözcük Orhun Yazıtları'nda rastladığımız, Türkçenin en eski tarihi devrine kadar uzanan bir sözcük.



Orhun Yazıtları'nın tarihi günümüzden yaklaşık 1300 yıl öncesine uzanıyor. Bu sözcüğün yazı lisanına 1300 yıl evvel geçirilmiş olması, makul bir yaklaşımla, sözcüğün tarihinin çok daha eskiye (yüzyıllarca eskiye) dayandığının bir göstergesi.

3. Bay sözcüğü "zengin", "varlıklı", "soylu" manalarını barındırıyor.



Evet, evet...Deniz Baykal'ın soy ismindeki bay bu. Baykal, yani varlıklı, soylu kal manasında...

4. Pekala, Türkçede bayan sözcüğünün tarihi izlerini sürdüğümüzde nereye varıyoruz? "Katun" sözcüğüne! Bu sözcüğün tarihî değişimi bize iki farklı sözcüğü miras bırakmış durumda: "Kadın" ve "Hatun".



Evet, her iki sözcük de birebir manada ve "katun" sözcüğünden geliyor. "Kadın" sözcüğü; t-d değişimi ile (katun--->kadın) olmuşken, hatun sözcüğü ise k-h değişimi ile (katun--->hatun) olmuştur.

Bu değişim aslında bu haliyle biraz da bu sözcüklere has ve iki farklı form olarak kullanılmaya devam ediyor.

5. Gelelim beyefendi ve hanımefendi sözcüklerine... Bu sözcükler benim de sizlerin de sıklıkla kullandığı sözcükler muhtemelen.



Lakin bu sözcüklerin yakın tarihimizde biraz art plana atılmasının bir sebebi var:

6. 1935 yılında yürürlüğe giren Soyadı Kanunu ile "ağa", "hacı", "hafız", "hoca", "efendi", "bey", "beyefendi", "hanım", "hanımefendi", "paşa", "hazret" üzere feodaliteye ilişkin unvan ve lakapların kullanılması yasaklandı.



Bu, Mustafa Kemal Atatürk önderliğindeki Türkiye Cumhuriyeti'nin tebaa zihniyetindeki insanları, "eşit yurttaşlığa" taşımak isteyen yaklaşımını sergileyen bir kanundur. Toplumsal alandaki "devrim kanunları"ndan biridir.

"Beyefendi" ve "hanımefendi" sözcüklerinin bir periyot neden geri plana itildiğini böylelikle görmüş oluyoruz.

7. Bu durum, bilhassa nezaket gerektiren hitap durumlarında yeni bir sözcük kullanımını gerekli kıldı.



Bu sebeple Fransızca "madam" (madame) ve mösyö (monsieur) ve İngilizce "lady" ve "gentleman" sözcüklerinin karşılığı olacak biçimde "bay" ve bayan" sözcüklerinin kullanıma girdiğini söyleyebiliriz.

8. Bay sözcüğüne üstteki manalarının dışında "hitap" manası yüklenirken, bayan sözcüğü de tarihselliği olan bay sözcüğüne karşılık olacak biçimde türetildi.



Lakin günümüzde "bay" sözcüğünün kullanılmayıp "bayan" sözcüğünün kullanılması bayanları rahatsız eden temel noktayı oluşturuyor.

9. Pekala, Türkçede "cinsiyet" belirten sözcükler neler? Söyleyelim: "Erkek" ve "Dişi".



İnsan, hayvan ve bitkilerin dişiyi dölleyecek cinsten olanı "erkek";  yumurta oluşturan yahut yavru doğuran ve döllenecek biçimde oluşmuş olanı ise "dişi" olarak tabir ediliyor Türkçede.

10. Bu durumu bir örnekle açıklamaya çalışalım: Yırtıcı yaşama dair bir belgesel izliyorsunuz, "erkek" aslan denildiğini duymuşsunuzdur. Pekala, "kadın" aslan denildiğini duydunuz mu?



Muhtemelen duymadınız... Zira dediğimiz üzere, Türkçede cinsiyet belirten sözcük temel olarak "dişi"dir.

11. Bu bakımdan "kadın" sözcüğü aslında "erkek" sözcüğünün değil, "adam" sözcüğünün karşılığıdır.



Hem adam sözcüğü hem de bayan sözcüğü temelde cinsiyet değil, cinsiyette "erişkinlik", "yetişkinlik" belirtir.

Bayan sözcüğü ise, bu manasını genişleterek, toplumsal cinsiyet açısından erkek sözcüğünün karşılığı hâline gelmiştir.

12. "Adam" ise Arapça "âdem" sözcüğünden gelmektedir. Sözcük, özgün kökeninde "insan", "insanoğlu" manalarını da taşıyor.



Kelimenin dinî ve topraktan gelmekle ilgili çağrışımları da malûm. Âdem (yani insan) topraktan/çamurdan yaratılmıştır.

13. Münasebetiyle dokuz yaşındaki oğlan çocuğuna "adam" diyemeyeceğiz üzere, dokuz yaşındaki kız çocuğuna da "kadın" diyemeyiz.



Burada biraz da oğul sözcüğünün üzerinde duralım.

14. Oğul, Eski Türkçe "ogul" sözcüğünden geliyor. Bugün tekil manada kullandığımız "oğlan" sözcüğü ise aslında "-an" çoğul ekiyle kurulmuş bir sözcük ve asıl olarak "oğullar" manasında.



Oğlan sözcüğünde ayrıyeten bir mana daralması olduğunu da belirtelim. Bu sözcük eski Türkçede hem kız hem de erkek çocukları için kullanılıyordu.

15. Toparlayacak olursak, örneğin, "The Talented Mr. Ripley" sinemasının Türkçeye "Yetenekli Bay Ripley" ya da "Mr. & Mrs. Smith" sinemasının "Bay ve Bayan Smith" olarak çevrilmesi "teknik" olarak yanlış değil.



Örnekleri çoğaltırsak; Mr. President'ı, "Bay Başkan" diye çevirmekte ya da Didem Madak'ın "Siz aşkı ne bilirsiniz bayım" demesinde de bir sakınca yok.

16. Pekala, son olarak "bayan" sözcüğünün yanlış kullanımı üzerinde duralım:



"Bayan Ulusal Basketbol Takımı" diyemeyiz örneğin. Bu yanlış kullanımdır. 

Türkçede cinsiyet belirten sözcüğün "dişi" olduğunu belirtmiştik. Lakin toplumsal cinsiyet ve toplum dilbilim açısından "kadın" sözcüğünü yaygınlığını göz önünde bulundurarak, doğrusu, "Kadın Ulusal Basketbol Takımı" olacaktır.

Son olarak, "kadın" ve "bayan" sözcüklerinin farklı manalar içerdiğini ve yaşanan tartışmanın Türkçenin lisan bilgisinden çok toplumsal cinsiyet ile ilgili olduğunu belirtelim.

Ancak tüm bu dilbilimsel açıklamalara rağmen şunu da ekleyelim: Bu denli eşitsizliğin ortasında bayanlar, "kadın" kimliğine ve "kadın" sözcüğüne sahip çıkmaya çalışıyor. Bize de bu hassasiyete hürmet duymak ve takviye olmak düşüyor.