Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
Karagöz Ve Hacivatın Tarihi,
Karagöz Ve Hacivatın Tarihçesi,
Karagöz Ve Hacivatın Geçmişi hakkında veri
Gölge oyunu tekniğinin Türk toplumunda ne zaman kullanılmaya başlandığı hakkında muhakkak bir data yoktur Bir görüşe göre Çinlilerden Moğollara onlardan da Türklere geçmiştir sonra da Türk akınlarının istikametine paralel olarak batıya geçmiştir Bu tekniğin Türk ahali kültüründe ortaya çıkışı ve ne vakit Karagöz ve hacıvat olarak biçimlendiği hakkında öbür görüşler vardır Bunlardan en yaygın olanı Sultan Orhan devrinde (13241362) Ulucami ’nin inşaatı esnasında Bursa ’da geçmiştir Cami inşaatında çalışan demirci ustası Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı ustası Halil Hacı İvaz (Hacıvat) aralarında geçen nükteli konuşmaları kulak vermek isteyen işçiler işi gücü bırakıp onların etrafında toplanır, bu yüzden de inşaat yavaş ilerlermiş Bu durumu öğrenen padişah her ikisini de idam ettirmiş (Bir rivayete göre ise Karagöz idam edilmiş, Hacıvat ise hacca bu vesileyle yolda ölmüştür) sonra fazla pişman olan padişahı teselli etmek isteyen Şeyh Küşterî başından beyaz sarığını çıkarıp germiş ve arkasına bir şema (ışık) yakarak ayağından çıkardığı çarıkları ile de Karagöz ve Hacıvat ’ın tasvirlerini canlandırıp nükteli konuşmalarını tekrar etmiş O tarihten sonra da Karagöz oyunları değişik mekanlarda oynanır olmuş Günümüzde de Karagöz perdesine Şeyh Küşterî meydanı denir ve Şeyh Küşterî Karagözcülüğün pîri kabul edilir Yalnız burada üzerinde durulması gereken nokta şudur ama; Bursa'daki Yüce Cami Sultan Orhan döneminde yok, Şimşek Bayezid döneminde yapılmıştır Dolayısıyla bu rivayet gerçek olamaz Karagöz hakkında birincil muhakkak belge şehzadelerin sünnet şölenini anlatan 1582 tarihli Surnamei Humayun'dadır
Gölge oyunu tekniğinin Türk millet kültüründe ne süre Karagöz adını aldığı hakkında farklı alanlara yönlendirilmiş görüşler vardır Bunlardan en yaygın olanı Bursa efsanesidir Sultan Orhan devrinde (13241362) Ulucaminin yapımında demirci ustası Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı ustası Halil Hacı İvaz (Hacıvat) çalışmaktadır Nekre tipler olan ikilinin arasında geçen nükteli konuşmalar öteki işçilerin dikkatini toplayıp, işlerini aksatmalarına sebep olur Cami inşaatı yavaş ilerler Durumu öğrenen padişah hiddetlenip her ikisini de idam ettirir
Yaptığı yanlışlığın bilincine varan padişah çok üzülür Padişahın musahibi Şeyh Küşterî padişahı teselli etmek için beyaz sarığını çıkarıp gerer ve arkasına bir şema (ışık) yakar Ayağından çıkardığı çarıklarıyla Karagöz ve Hacıvatın tasvirlerini canlandırıp nükteli konuşmalarını seslendirir Günümüzde de Karagöz perdesine Şeyh Küşterî meydanı denir ve Şeyh Küşterî Karagözcülüğün pîri kurucusu kabul edilir (Evliya Çelebi Seyahatnamesi)
Gölge oyunu ülkemize Yavuz Sultan Selimin 1517deki Mısır seferi sonrası 16 yüzyılda gelmiştir Mısırı fetheden Yavuz Sultan Selimin Memlük Sultanı Tomanbayın asılışını hayal perdesinde canlandıran bir hayal sanatçısını, oğlu Kanuni Sultan Süleymanın da görmesini arzu ederek İstanbula getirmesiyle gölge oyunu İstanbula gelmiştir Türkler 16 asır başlarında perde gerisinden gölge yansıtma tekniğini Mısırdan almışlardır Darı Memluklarının ağırlama yaptıkları siyah, ışık geçirmeyen, arabesk motiflerle işlemeli tasvirleri, şeffaf ve renklendirilmiş cilt üzerine işleyen Türkler, bu sanata farklı bir özellik kazandırdılar Mısır oyunlarının durum örgüsünün birbirinden kopuk yapısını düzenleyip yeni bir biçim verdiler Oyun tipleri Osmanlı İmparatorluğunun bünyesinde barındırdığı halklar içinden ve mahalle geleneğinden seçilmiştir Karagöz Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yayılmış, çevre ülkelerde etkin olmuş, geniş bir coğrafyaya yayılmıştır Karagöz oyunu Mısıra tekrar yeni biçimiyle dönüp alaka görmüştür Bugün Mısır kuklasının adı Aragözdür
Nitekim bir çok yolcu, 19 yüzyılda Mısırdaki gölge oyununu anlatırken, bunun Karagöz olduğunu, Mısıra Türkler tarafından sokulduğunu ve çoğunlukla Türkçe oynatıldığını belirtmişlerdir İslam dünyasında bu oyuna Tayfül düş, Zılli hayâl, Hayâlel sitare gibi adlar verilmiştir Bir Takım İslam mutasavvıfları eserlerinde hayâl sahnesini dünyaya, perdedeki geçici hayalleri insanlar ve diğer varlıklara benzetmişlerdir Oyundaki hayaller nasıl perde arkasındaki usta kadar oynatılıyorsa, evrendeki varlıkları da görünmeyen bir yaratıcının hareket ettirdiği anlatılmıştır
16 yüzyılda hayâl oyununun yaygınlığını ve Osmanlı ziyafet sanatlarının başlıcalarından olduğunu bildiren pek çok evrak vardır Şeyhülislam Ebussuut Efendinin (14901574) hayâl oyununu ibret gözüyle seyretmenin cezayı gerektirmeyeceği yolundaki fetvası bunların en önemlisidir Ebussuut Efendi; Gerçek biliminde yükselmek isteyenler için gölge oyununda büyük ibretler olduğunu gördüm Kişiler, kalıplar gölge gibi gelip geçiyor ve çabucak yok oluyor, onları oynatan ise bakî kalıyor demiştir
Karagöz üstüne 17 yüzyıla ait belgeler daha çoktur Evliya Çelebi, Naima gibi yerli yazarların eserlerinden ve İstanbulda bulunmuş Avrupalıların anı ve yolculuk kitaplarından öğrenildiğine kadar Ramazan ayında kahvehanelerde, diğer zamanlarda da evlenme, doğum, sünnet düğünü vs dolayısıyla saray, konak ve evlerde yapılan şenliklerde oynatılan bu oyunlar Osmanlı toplumunun başlıca eğlencelerinden biriydi
19 yüzyılda da sarayın ve millet toplantılarının gözde eğlencelerinden olduğunu yine yerli ve tanıdık olmayan kaynaklardan öğreniyoruz 19 yyda 2 Mahmut dönemine ait kaynaklarda da Karagöz oyunu yer alır 1843de Türkiyeyi ziyaret eden Gerard de Nerval seyahatnamesinde İstanbulda seyrettiği Karagöz oyununu bütün ayrıntıları ile anlatır (Gérard de NERVAL, Doğuya Gezi, Çelik GÜLERSOY İstanbul Kitaplığı, İstanbul1974, s: 8594)
Tanıdık Olmayan kaynaklarda Karagöz oyunlarının açık saçık bulunduğuna dair yazılar vardır Bunlardan Jean Thévenot 16551656da Türkiye adlı eserinde, bir hanımın nasıl olupta Karagöz oyunu izlediğini anlayamadığını yazan (Jean THéVENOT, 16551656da Türkiye, Çevirmen 1001 Temel Eser, İstanbul1978, s: 9596)
Abdülaziz ve II Abdülhamit devirlerinde bir takım Karagöz sanatçıları Mızıkayı Hümayun himayesine alınmışlardır Bu dönemde yetişen Karagöz sanatçılarının kimisinin tekkelerden (Şeyh Fehmi Efendi, Müştak Baba), kimisinin medreseden (Darphaneli Hafız Efendi, Hafız Mehmet Efendi) kimisinin Enderundan (Enderunlu Hakkı Bey, Enderunlu Tevfik Efendi), kimisinin katiplikten (Katip Salih Efendi), kimisinin cerrahlıktan (Cerrah Salih Efendi), öyle çoğunun da esnaflıktan (Yorgancı Abdullah Efendi, Püskülcü Hüsnü Efendi, Kantarcı Hakkı Efendi, Hamamcı Süleyman Efendi, Yemenici Andon Efendi, Çilingir Ohannes Efendi) olduğu görülür
Saray için getirilen, önceleri saray düğünlerinde perde diyen Karagöz fazla kısa zamanda halka kendini sevdirdi Sonuçta Karagöz değişik Hayâlîler eliyle halk arasında büyük talep gördü Geniş Osmanlı coğrafyasındaki bütün tipleri bünyesinde barındıran bir folklor, edebiyat, etnoğrafi, müzik, mizah ve hiciv sergisi kimliği kazandı
Esnek yapısı itibariyle doğaçlamaya ve aktüel olayların işlenmesine son derece açık olan Karagöz perdesi, zamanının en manâlı toplumsal yergi vasıtasıydı Halkın beğenmediği hükümet kararlarını eleştirdiği ve kamuoyunu temsilcilik ettiği dönemler vardır Osmanlının son dönemlerinde Karagöz sanatçıları devlet ileri gelenlerinden bazılarının hırsızlığını, rüşvetçiliğini vs perdede canlandırdıkları için bu taşlamalar fazla bariz bulunmuş, oyunlar yasaklanmıştır Devlet ileri gelenlerinin perdeye yansıtılmaları ağır cezalara bağlanmış, bu yasaklamalardan sonradan Karagöz sıradan, kaba saba bir güldürü durumuna düşmüştür
20 yyda Türk Ahali edebiyatı ile ilgili araştırmalar başlamış fakat tez başlayan batılılaşma çabası ile Karagöz oyunu gözden düşmeye başlamıştır 20 yüzyılın ilk çeyreğinde bir zaman daha yaşamış Karagöz, zaman içinde tiyatronun, sinemanın sonradan da televizyonun hayata girmesiyle manâlı ölçüde etkisini kaybetmiştir
Bu yüzden hayaliler Karagöz oyun tekniğinde bir takım şartların değişmesi yapmaya çalışmışlardır Ahmet Rasim, Muharrir Bu Ya adlı eserinde Hayali Katip Salihin kanto söylettiği ve muhafazakarlar kadar eleştirildiğini anlatmaktadır
Fakat Karagöz oyunlarının etkisini kaybetmesindeki sebep sadece teknoloji alanındaki gelişmeler olmamıştır 17 yüzyılda başlayan batılılaşma çabaları yirminci yüzyılın başlarında etkisini göstermeye başlamış, geleneksel Türk tiyatrosunun en manâlı özelliği olan doğaçlama geleneği terkedilmiş bunun yerini batı tiyatrolarında olduğu gibi yazılmış metinler almıştır Yazılmış metne ast kalarak oynatılan Karagöz oyunları, yeni oyunlar yazılamadığı için çağa ve insanların kültürel gelişimlerine bacak uyduramamış, bir zamanlar oynatılan oyunların aynısının daima perdeye getirilmesi insanların ilgisini çekmez olmuştur
Yenileştirme çalışmaları Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de devam eder 1910 yılında Beyoğlunda Canlı Karagöz Sahnesi Operet Kumpanyası adlı kalabalık kurulur Gülünçi Şehir Naşit Efendi burada deneme nedeniyle canlı Karagöz olarak sahneye çıkmıştır
Netten seçme parça *
Karagöz Ve Hacivatın Tarihçesi,
Karagöz Ve Hacivatın Geçmişi hakkında veri
Gölge oyunu tekniğinin Türk toplumunda ne zaman kullanılmaya başlandığı hakkında muhakkak bir data yoktur Bir görüşe göre Çinlilerden Moğollara onlardan da Türklere geçmiştir sonra da Türk akınlarının istikametine paralel olarak batıya geçmiştir Bu tekniğin Türk ahali kültüründe ortaya çıkışı ve ne vakit Karagöz ve hacıvat olarak biçimlendiği hakkında öbür görüşler vardır Bunlardan en yaygın olanı Sultan Orhan devrinde (13241362) Ulucami ’nin inşaatı esnasında Bursa ’da geçmiştir Cami inşaatında çalışan demirci ustası Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı ustası Halil Hacı İvaz (Hacıvat) aralarında geçen nükteli konuşmaları kulak vermek isteyen işçiler işi gücü bırakıp onların etrafında toplanır, bu yüzden de inşaat yavaş ilerlermiş Bu durumu öğrenen padişah her ikisini de idam ettirmiş (Bir rivayete göre ise Karagöz idam edilmiş, Hacıvat ise hacca bu vesileyle yolda ölmüştür) sonra fazla pişman olan padişahı teselli etmek isteyen Şeyh Küşterî başından beyaz sarığını çıkarıp germiş ve arkasına bir şema (ışık) yakarak ayağından çıkardığı çarıkları ile de Karagöz ve Hacıvat ’ın tasvirlerini canlandırıp nükteli konuşmalarını tekrar etmiş O tarihten sonra da Karagöz oyunları değişik mekanlarda oynanır olmuş Günümüzde de Karagöz perdesine Şeyh Küşterî meydanı denir ve Şeyh Küşterî Karagözcülüğün pîri kabul edilir Yalnız burada üzerinde durulması gereken nokta şudur ama; Bursa'daki Yüce Cami Sultan Orhan döneminde yok, Şimşek Bayezid döneminde yapılmıştır Dolayısıyla bu rivayet gerçek olamaz Karagöz hakkında birincil muhakkak belge şehzadelerin sünnet şölenini anlatan 1582 tarihli Surnamei Humayun'dadır
Gölge oyunu tekniğinin Türk millet kültüründe ne süre Karagöz adını aldığı hakkında farklı alanlara yönlendirilmiş görüşler vardır Bunlardan en yaygın olanı Bursa efsanesidir Sultan Orhan devrinde (13241362) Ulucaminin yapımında demirci ustası Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı ustası Halil Hacı İvaz (Hacıvat) çalışmaktadır Nekre tipler olan ikilinin arasında geçen nükteli konuşmalar öteki işçilerin dikkatini toplayıp, işlerini aksatmalarına sebep olur Cami inşaatı yavaş ilerler Durumu öğrenen padişah hiddetlenip her ikisini de idam ettirir
Yaptığı yanlışlığın bilincine varan padişah çok üzülür Padişahın musahibi Şeyh Küşterî padişahı teselli etmek için beyaz sarığını çıkarıp gerer ve arkasına bir şema (ışık) yakar Ayağından çıkardığı çarıklarıyla Karagöz ve Hacıvatın tasvirlerini canlandırıp nükteli konuşmalarını seslendirir Günümüzde de Karagöz perdesine Şeyh Küşterî meydanı denir ve Şeyh Küşterî Karagözcülüğün pîri kurucusu kabul edilir (Evliya Çelebi Seyahatnamesi)
Gölge oyunu ülkemize Yavuz Sultan Selimin 1517deki Mısır seferi sonrası 16 yüzyılda gelmiştir Mısırı fetheden Yavuz Sultan Selimin Memlük Sultanı Tomanbayın asılışını hayal perdesinde canlandıran bir hayal sanatçısını, oğlu Kanuni Sultan Süleymanın da görmesini arzu ederek İstanbula getirmesiyle gölge oyunu İstanbula gelmiştir Türkler 16 asır başlarında perde gerisinden gölge yansıtma tekniğini Mısırdan almışlardır Darı Memluklarının ağırlama yaptıkları siyah, ışık geçirmeyen, arabesk motiflerle işlemeli tasvirleri, şeffaf ve renklendirilmiş cilt üzerine işleyen Türkler, bu sanata farklı bir özellik kazandırdılar Mısır oyunlarının durum örgüsünün birbirinden kopuk yapısını düzenleyip yeni bir biçim verdiler Oyun tipleri Osmanlı İmparatorluğunun bünyesinde barındırdığı halklar içinden ve mahalle geleneğinden seçilmiştir Karagöz Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yayılmış, çevre ülkelerde etkin olmuş, geniş bir coğrafyaya yayılmıştır Karagöz oyunu Mısıra tekrar yeni biçimiyle dönüp alaka görmüştür Bugün Mısır kuklasının adı Aragözdür
Nitekim bir çok yolcu, 19 yüzyılda Mısırdaki gölge oyununu anlatırken, bunun Karagöz olduğunu, Mısıra Türkler tarafından sokulduğunu ve çoğunlukla Türkçe oynatıldığını belirtmişlerdir İslam dünyasında bu oyuna Tayfül düş, Zılli hayâl, Hayâlel sitare gibi adlar verilmiştir Bir Takım İslam mutasavvıfları eserlerinde hayâl sahnesini dünyaya, perdedeki geçici hayalleri insanlar ve diğer varlıklara benzetmişlerdir Oyundaki hayaller nasıl perde arkasındaki usta kadar oynatılıyorsa, evrendeki varlıkları da görünmeyen bir yaratıcının hareket ettirdiği anlatılmıştır
16 yüzyılda hayâl oyununun yaygınlığını ve Osmanlı ziyafet sanatlarının başlıcalarından olduğunu bildiren pek çok evrak vardır Şeyhülislam Ebussuut Efendinin (14901574) hayâl oyununu ibret gözüyle seyretmenin cezayı gerektirmeyeceği yolundaki fetvası bunların en önemlisidir Ebussuut Efendi; Gerçek biliminde yükselmek isteyenler için gölge oyununda büyük ibretler olduğunu gördüm Kişiler, kalıplar gölge gibi gelip geçiyor ve çabucak yok oluyor, onları oynatan ise bakî kalıyor demiştir
Karagöz üstüne 17 yüzyıla ait belgeler daha çoktur Evliya Çelebi, Naima gibi yerli yazarların eserlerinden ve İstanbulda bulunmuş Avrupalıların anı ve yolculuk kitaplarından öğrenildiğine kadar Ramazan ayında kahvehanelerde, diğer zamanlarda da evlenme, doğum, sünnet düğünü vs dolayısıyla saray, konak ve evlerde yapılan şenliklerde oynatılan bu oyunlar Osmanlı toplumunun başlıca eğlencelerinden biriydi
19 yüzyılda da sarayın ve millet toplantılarının gözde eğlencelerinden olduğunu yine yerli ve tanıdık olmayan kaynaklardan öğreniyoruz 19 yyda 2 Mahmut dönemine ait kaynaklarda da Karagöz oyunu yer alır 1843de Türkiyeyi ziyaret eden Gerard de Nerval seyahatnamesinde İstanbulda seyrettiği Karagöz oyununu bütün ayrıntıları ile anlatır (Gérard de NERVAL, Doğuya Gezi, Çelik GÜLERSOY İstanbul Kitaplığı, İstanbul1974, s: 8594)
Tanıdık Olmayan kaynaklarda Karagöz oyunlarının açık saçık bulunduğuna dair yazılar vardır Bunlardan Jean Thévenot 16551656da Türkiye adlı eserinde, bir hanımın nasıl olupta Karagöz oyunu izlediğini anlayamadığını yazan (Jean THéVENOT, 16551656da Türkiye, Çevirmen 1001 Temel Eser, İstanbul1978, s: 9596)
Abdülaziz ve II Abdülhamit devirlerinde bir takım Karagöz sanatçıları Mızıkayı Hümayun himayesine alınmışlardır Bu dönemde yetişen Karagöz sanatçılarının kimisinin tekkelerden (Şeyh Fehmi Efendi, Müştak Baba), kimisinin medreseden (Darphaneli Hafız Efendi, Hafız Mehmet Efendi) kimisinin Enderundan (Enderunlu Hakkı Bey, Enderunlu Tevfik Efendi), kimisinin katiplikten (Katip Salih Efendi), kimisinin cerrahlıktan (Cerrah Salih Efendi), öyle çoğunun da esnaflıktan (Yorgancı Abdullah Efendi, Püskülcü Hüsnü Efendi, Kantarcı Hakkı Efendi, Hamamcı Süleyman Efendi, Yemenici Andon Efendi, Çilingir Ohannes Efendi) olduğu görülür
Saray için getirilen, önceleri saray düğünlerinde perde diyen Karagöz fazla kısa zamanda halka kendini sevdirdi Sonuçta Karagöz değişik Hayâlîler eliyle halk arasında büyük talep gördü Geniş Osmanlı coğrafyasındaki bütün tipleri bünyesinde barındıran bir folklor, edebiyat, etnoğrafi, müzik, mizah ve hiciv sergisi kimliği kazandı
Esnek yapısı itibariyle doğaçlamaya ve aktüel olayların işlenmesine son derece açık olan Karagöz perdesi, zamanının en manâlı toplumsal yergi vasıtasıydı Halkın beğenmediği hükümet kararlarını eleştirdiği ve kamuoyunu temsilcilik ettiği dönemler vardır Osmanlının son dönemlerinde Karagöz sanatçıları devlet ileri gelenlerinden bazılarının hırsızlığını, rüşvetçiliğini vs perdede canlandırdıkları için bu taşlamalar fazla bariz bulunmuş, oyunlar yasaklanmıştır Devlet ileri gelenlerinin perdeye yansıtılmaları ağır cezalara bağlanmış, bu yasaklamalardan sonradan Karagöz sıradan, kaba saba bir güldürü durumuna düşmüştür
20 yyda Türk Ahali edebiyatı ile ilgili araştırmalar başlamış fakat tez başlayan batılılaşma çabası ile Karagöz oyunu gözden düşmeye başlamıştır 20 yüzyılın ilk çeyreğinde bir zaman daha yaşamış Karagöz, zaman içinde tiyatronun, sinemanın sonradan da televizyonun hayata girmesiyle manâlı ölçüde etkisini kaybetmiştir
Bu yüzden hayaliler Karagöz oyun tekniğinde bir takım şartların değişmesi yapmaya çalışmışlardır Ahmet Rasim, Muharrir Bu Ya adlı eserinde Hayali Katip Salihin kanto söylettiği ve muhafazakarlar kadar eleştirildiğini anlatmaktadır
Fakat Karagöz oyunlarının etkisini kaybetmesindeki sebep sadece teknoloji alanındaki gelişmeler olmamıştır 17 yüzyılda başlayan batılılaşma çabaları yirminci yüzyılın başlarında etkisini göstermeye başlamış, geleneksel Türk tiyatrosunun en manâlı özelliği olan doğaçlama geleneği terkedilmiş bunun yerini batı tiyatrolarında olduğu gibi yazılmış metinler almıştır Yazılmış metne ast kalarak oynatılan Karagöz oyunları, yeni oyunlar yazılamadığı için çağa ve insanların kültürel gelişimlerine bacak uyduramamış, bir zamanlar oynatılan oyunların aynısının daima perdeye getirilmesi insanların ilgisini çekmez olmuştur
Yenileştirme çalışmaları Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de devam eder 1910 yılında Beyoğlunda Canlı Karagöz Sahnesi Operet Kumpanyası adlı kalabalık kurulur Gülünçi Şehir Naşit Efendi burada deneme nedeniyle canlı Karagöz olarak sahneye çıkmıştır
Netten seçme parça *
