Konularına Göre Şiir Türleri ve Özellikleri

Şiir denilince herkesin aklına farklı bir tarif gelebilir lakin eminiz bunların en büyük ortak noktası kesinlikle his olacaktır. Zira bazen ciltlerce kitapta anlatılamayan bir his, iki satırlık bir şiirde anlatılarak okuyucu için eşsiz dünyaların kapısını aralayabilir. Şiirin bu güçlü tutumu nedeniyle insanlık kendini kelamla tabir etmeye başladığı günlerden beri şiirler söyleniyor ya da şiirler yazılıyor.

Edebiyat tipleri ortasında en eskilerden bir tanesi olan şiir, kendi içinde de cinslere ayrılıyor. Elbette kimi teknik detaylarla sınıflandırılan şiirler var lakin biz bu yazımızda şiirin konusuna nazaran sınıflandırılarak oluşturulmuş çeşitlerine odaklanacağız. Elbette ayrıntılara geçmeden evvel şiir nedir sorusu üzerinde biraz durarak şiirin tarihinden bahsetmemek olmaz. Gelin şiir nedir, cinsleri nelerdir biraz daha yakından bakalım.

Şiir nedir? Tarihi, şiir cinsleri ve özellikleri:

• Şiir nedir?
• Şiir tarihi
• Konularına nazaran şiir cinsleri ve özellikleri: Lirik şiir
• Pastoral şiir
• Epik şiir
• Didaktik şiir
• Satirik şiir
• Dramatik şiir

Hatırlayalım, şiir nedir?

En temel tarifiyle şiir; hislerin, kanıların ya da bir hayalin kendi içinde bir sisteme sahip mısralar ile ahenkli bir lisan kullanılarak anlatılmasıdır. Edebiyat cinsleri ortasında en eskilerden bir tanesi olan şiir hakkında bugüne kadar yapılan sayısız tarif vardır.

Örneğin Ahmet Haşim şiir için ‘Nesre çevrilmesi mümkün olmayan nazım.’ demiştir.. Cahit Sıtkı Tarancı ise şiir için ‘Şiir, sözcüklerle hoş biçimler kurma sanatıdır.’ demiştir. Şiir; hece ölçüsü ile, aruz ölçüsü ile ya da özgür ölçü ile yazılabilir. Kendine mahsus özellikleri ortasında şiiri düz yazıdan ayıran en temel nokta, nasıl yazılırsa yazılsın kendi içinde bir ahenge sahip olmasıdır.

Şiir tarihi:


Şiirin tarihî seyahatinin ayrıntıları elbette diğer bir yazının konusu lakin tarihte karşımıza çıkan ilk şiirlerden bahsetmek gerekirse Antik Yunan demek mümkün. İngilizce şiir manasına gelen poetry kelimesi de esasen Antik Yunan kökenlidir. Şiir kavramı ile Antik Yunan’da karşılaşıyor olsak bile aslında tarihte her vakit şiir vardı.

Sözlü edebiyat eserleri maalesef bugüne gelemediği için yazılı kaynaklara baktığımız vakit milattan evvel 2500’lü yıllarda Mısır hiyerogliflerine kazınmış şiirler buluyoruz. Milattan evvel 2000’li yıllarda Sümerler, milattan evvel 2300’lü yıllarda Akadlar, İbraniler, Çinliler, Araplar, Persler, Türkler ve daha birçok eski medeniyet his ve kanılarını anlatmak için şiire başvurmuştur.

Konularına nazaran şiir cinsleri ve özellikleri:

• Lirik şiir
• Pastoral şiir
• Epik şiir
• Didaktik şiir
• Satirik şiir
• Dramatik şiir

Lirik şiir:

Coşkulu bir lisan kullanılarak his ve fikirlerin anlatıldığı şiirler lirik şiir olarak isimlendirilir. Antik Yunan'da bu çeşit şiirler lir ismi verilen bir enstrümanla söylendikleri için bu biçimde isimlendirilmiştir. Temel gayesi okuyucuya ve dinleyiciye ağır his transferi yapmaktır.

Örnek;

Endülüs’te Raks

Zil, şal ve gül. Bu bahcede raksın bütün suratı...

Şevk akşamında endülüs üc sefer kırmızı.

Aşkın sihirli müziği yüzlerce dildedir

İspanya neş'esi ile bu akşam bu zildedir.

Yelpaze çevrilir üzere birden dönüşleri,

İşveyle devriliş, örtünüşleri...

Her rengi istemez, gözümüz artık aldadır.

İspanya dalga dalga bu akşam bu şaldadır..

Alnında halka halka aşüfte kakülü

Gögsünde yosma gırnatanın en hoş gülü...

Raks ortasında bir durup oynar, yürür üzere;

Bir baş çevirmesiyle bakar öldürür üzere...

Gül derili, kor dudaklı, kömür gözlü sürmeli,

Şeytan diyor ki, sarmalı yüz sefer öpmeli.

Gözler kamaştıran şala, meftun eden güle

Her kalbi dolduran zile, her sineden "Ole!"

Yahya Kemal Beyatlı


Pastoral şiir:

Çoban şiiri olarak da isimlendirilen pastoral şiir, doğal hoşlukların ve kır ömrünün anlatıldığı şiir çeşididir. Bu şiir çeşidinde sade bir anlatım öne plana çıkar. Bir çobanın ağzından yazılan idil ve karşılıklı konuşma biçiminde yazılan eglog olmak üzere iki temel biçimi vardır.

Örnek;

Çoban Çeşmesi

Derinden derine ırmaklar ağlar,

Uzaktan uzağa çoban çeşmesi,

Ey suyun sesinden anlıyan bağlar,

Ne söyler su dağa çoban çeşmesi.

"Goynunu Tatlı'nın aşkı sarınca

Yol almış hayatın ufuklarınca,

O süratle dağları Ferhat yarınca

Başlamış akmağa çoban çeşmesi...

"O vakit başından aşkındı sıkıntısı,

Mermeri oyardı, taşı delerdi.

Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.

Değdi kaç dudaga çoban çesmesi.

Vefasız Aslı'ya yol gösteren bu,

Kerem'in sazına karşılık veren bu,

Kuruyan gözlere yaş gönderen bu...

Sızmadı toprağa çoban ceşmesi.

Leyla gelin oldu,

Mecnun mezarda,

Bir susuz yolcu yok artık dağlarda,

Ateşten kızaran bir gül ararda,

Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi,

Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar,

Tarihe karıştı eski sevdalar.

Beyhude seslenir, beyhude çağlar,

Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi...

Faruk Nafiz Çamlıbel


Epik şiir:

Destansı bir anlatıma sahip olan ve dinleyenlere ağır his transferi yapmak için söylenen epik şiir, Yunanca destan manasına gelen epope kelimesinden türetilmiştir. Epik şiirlerde genel olarak savaş kıssaları, kahramanlık hikayeleri ve yiğitlik maceraları işlenir.

Örnek;

Kalktı göç eyledi Avşar elleri,

Ağır ağır giden eller bizimdir.

Arap atlar yakın eder ırağı,

Yüce dağdan aşan yollar bizimdir.

Belimizde kılıcımız Kirmani,

Taşı deler mızrağımın temreni.

Hakkımızda devlet etmiş fermanı,

Ferman padişahın,dağlar bizimdir.

Dadaloğlu'm birgün arbede kurulur,

Öter tüfek davlumbazlar vurulur.

Nice koçyiğitler yere serilir,

Ölen ölür, kalan sağlar bizimdir.

Dadaloğlu


Didaktik şiir:

Okuyucusuna ve dinleyicisine makul bir mevzuyu anlatmak ve öğüt vermek emeliyle yazılan şiirler didaktik şiir olarak isimlendirilir. Edebiyatımızda ta'limî olarak da isimlendirilen didaktik şiirlerin temel maksadı öğretici olmak olduğu için his istikametinden zayıf olabilir.

Örnek;

Karga ile Tilki

Bir kola konmuştu karga cenapları;

Ağzında bir modül peynir vardı.

Sayın tilki kokuyu almış olmalı;

Ona nağme yapmaya başladı:

"Ooooo! Karga cenapları, merhaba!

"Ne kadar hoşsunuz; ne kadar şirinsiniz

"Gözüm kör olsun yalanım varsa

"Tüyleriniz üzereyse sesiniz

"Sultanı sayılırsınız bütün bu ormanın."

Keyfinden aklı başından gitti bay karganın;

Göstermek için hoş sesini

Açınca ağzını düşürdü nevâlesini.

Tilki kapıp onu dedi ki: "Efendiciğim,

Size küçük bir ders vereceğim;

Alıklar olmasa iş kalmaz açık gözlere;

Böyle bir ders de kıymet sanırım bir peynire"

Karga şaşkın, mahcup biraz da geç lakin,

Yemin etti gayrı faka basmayacağına.


Satirik şiir:

Bir kişinin, bir durumun ya da bir olayın şair tarafından eleştirel bir lisanla anlatıldığı şiirler satirik şiir olarak isimlendirilir. Didaktik şiirlerle misal özellikler taşırlar lakin satirik şiir birden fazla vakit epey iğneleyici bir lisanla eleştirdiği için kendine has bir anlatım biçimine sahiptir.

Örnek;

Pek rengine aldanma felek eski felektir

Zira feleğin meşreb-i nâ-sâzı dönektir

Ya bister-i kemhâda, yâ virânede can ver

Çün bay ü gedâ hâke bir arada girecektir

Allaha sığın şahs-ı halimin gazabından

Zira yumuşak huylu atın çiftesi pektir

Yaktı kaç canlar o nezaketle tebessüm

Şirin dahi kasdetmesi cana gülerektir

Bed asla necabet mi verir hiç üniforma

Zerdüz palan ursan eşek yeniden eşektir

Bed mâye olan anlaşılır meclis-i meyde

İşret, güher-i âdemi temyize mihenktir

Nush ile yola gelmeyeni etmeli tektir

Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir

Nâdânlar eder sohbet-i nâdânla telezzüz

Divânelerin hemdemi divâane gerektir

Aff ile mübeşşer midir eshâb-ı meratip

Kanun-i ceza âcize mi hâs demektir

Milyonla çalan mesned-i izzetde serefrâz

Birkaç kuruşu mürtekibin câyı kürektir

İman ile din, akçadır erbâb-ı gınâda

Namus ü hamiyyet kelamı kaldı fukarada

Ziya Paşa


Dramatik şiir:

19. yüzyılda tiyatroların düz metinlere geçmesinden öncesine kadar tiyatro oyunlarında kullanılan lisan, dramatik şiir olarak isimlendirilir. Shakespeare tarafından kaleme alınan ve sahnelenen oyunlar dramatik şiir cinsinin en değerli örnekleri ortasındadır.

Örnek;

Eşber

Halketsem esirlerle leşker,

Mahveylesem ordularla asker,

Olsa bana daima mülûk çâker;

Cinsince o iktidar münker,

Fevkimde uçar tuyûr-u kemter!

Âvâze-i dehr iken tanînim,

Gördüm ana değmiyor enînim;

Milletlere karşı âhenînim;

Bir âfete karşı nazenînim.

Afetse de ey ilâh göster!

Bilmem bana ân mı, şân mı lâzım?

Gülbün mü ya kehkeşân mı lâzım?

Âguuş-u vefâ-nişân mı lâzım?

Bir pençe-i hun-feşân mı lâzım?

Canan mı hoş, cihan mı hoş-ter?

Abdülhak Hâmit Tarhan

İnsanlığın kendini kelamla anlatmaya başladığı günden beri en sık başvurduğu edebiyat cinslerinden olan şiir nedir sorusu üzerinden tarihine göz attık ve mevzularına nazaran şiir tiplerinden bahsederek örneklerle açıkladık.