Krizde henüz dip nokta görülmedi, bunlar iyi günlerimiz

“Krizde şimdi taban nokta görülmedi” diyen Berlin School of Economics and Law İktisat Bölümü’nden Doç. Dr. Ümit Akçay’a nazaran, Türkiye’de ekonomik kriz siyasi krizi, siyasi kriz de ekonomik krizi besliyor. Akçay, tekil siyaset yanlışlarından çok şahsen takip edilen borca dayalı büyüme modelinin, bugünkü krizin oluşumunda değerli rol oynadığını, demokrasinin, yatırım gelsin diye değil, yurttaşlar için talep edilmesi gerektiğine dikkat çeken Ümit Akçay ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi, atılan adımları ve çıkış yollarını konuştuk.

Yapısal kriz

Evvel İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimi tekrarlandı, artık de Diyarbakır, Van ve Mardin belediyelerine kayyım atandı, bu üzere gelişmeler ekonomiyi ne derece etkiliyor?



- Türkiye’de ekonomik kriz siyasi krizi, siyasi kriz de ekonomik krizi besliyor. Literatürde bu durum, “yapısal kriz” olarak isimlendiriliyor. 2013’ten itibaren Türkiye’de bir yapısal kriz konjonktürü var. Yapısal krizin bileşenlerinden biri devlet krizi/siyasi kriz. Bunu 2013 sonrasında çabucak her yıl yaşanan seçimlerden/referandumlardan, darbe teşebbüsünden ve rejim değişiminden görüyoruz. İkinci bileşeni de ekonomik modelin tıkanması. İstanbul seçimleri ya da kayyım atamaları üzere olaylar, bu yapısal kriz konjonktürünün yansımaları olduğu ölçüde etkililer.

Beyhude adımlar

Son periyotlarda dolar yine yükselişe geçti, kurun tekrar yükselmesi ne manaya geliyor? Merkez Bankası birtakım adımlar attı. Bunlar neden yetersiz kalıyor? 

- Türkiye’deki yapısal kriz, döviz-faiz kıskacı biçiminde açığa çıkıyor. Bunun manası, ekonomik büyümeyi canlandırmak için yapılan faiz indirimlerinin döviz şokları ile müsabakası. Döviz-faiz kıskacı, iktisat idaresinin krize müdahale araçlarının da sonlu olduğunu, yani tıpkı vakitte “kriz idaresinin krizi”nin de yaşandığını gösteriyor. Merkez Bankası’nın yaptığı düzenlemeler, borca dayalı büyüme modelini canlandırmaya yönelik adımlar. Fakat krizi yaratan şahsen bu model. O nedenle atılan adımlar beyhude.
İktisat idaresinin aklında, kredi canlanmasının ekonomik toparlanmayla sonuçlanacağı varsayımı var. Bunu kamu bankalarının öncülüğünde hayata geçirdiler. Fakat 2013 sonrasındaki her kredi genişleme döngüsü daha büyük bir kredi çöküşüyle sonuçlandı. Krize neden olan formüllerle krizden çıkmaya çalışıyorlar, temel sorun bu.



Meseleler ertelendi

Son bir yıldır iktisattaki kriz güya yalnızca döviz kurunun yükselmesine ya da inmesine endekslendi. Neredeyse işsizlik, hayat pahalılığı, büyümenin düşmesi vb. sıkıntıları yok sayıyor. Sizce Türkiye ekonomisindeki ana sıkıntılar neler?

- Ana sorun, yapısal kriz. Daha somut olarak, yapısal krizin bir bileşeni olarak birikim modeli krizi. 2001 krizi sonrasında kurulan modele nazaran, enflasyon yüksek faiz ile düşürüldü. Sert bir kemer sıkma siyaseti buna eşlik etti. Ek olarak, emek piyasasının esnekleştirilmesi, taşeronlaştırma ve özelleştirmeler, örgütlü emeğin tasfiyesi ile sonuçlandı. Makroekonomik olarak yüksek faiz, sermaye girişlerini teşvik etti, artan sermaye girişleri TL’yi kıymetlendirdi. Kıymetli TL, bir yandan ithalatı artırarak cari açığın artmasına neden oldu, başka yandan da dövizle borçlanmayı teşvik ederek bilhassa borç dolarizasyonuna neden oldu. Bunlara ek olarak TL’nin pahalanması ithalatı ucuzlattı, bu ise evvelden Türkiye’de üretilen eserlerden kimilerini ithal etmeyi daha cazip hale getirdi. Bu, Harvard Üniversitesi’nden Prof. Dani Rodrik’in işaret ettiği “erken sanayisizleşme” sürecini başlatmış oldu.  

Bu modelin işleyişi, sermaye girişlerine bağlı. Bu manada modelin “bağımlı finansallaşma” olarak isimlendirilmesi isabetli olacak. Model, 2013’e kadar çok da aksamadan işledi. 2013, global finansal döngünün daralma evresine geçmesi nedeniyle bir dönüm noktasıydı. AKP idaresi, bu modelin tıkanmasına karşın rastgele bir alternatif geliştiremedi. Kredi genişlemesi döngüleriyle meseleler her kıymetli dönemeçte geleceğe ertelendi. Şu anda, dolar ya da faiz üzere tek bir değişkenle yönetilemeyecek bir krizle karşı karşıyayız.

İŞSİZLİK ARTACAK



Global iktisat için de resesyon ihtarları yapılıyor. Bu durum Türkiye iktisadını nasıl tesirler? sizin büyüme, işsizlik, enflasyon ve kur konusunda bir varsayımınız var mı?

- Global iktisattaki yavaşlama, Türkiye iktisadını olumsuz etkileyecek, kuşkusuz. Kur varsayımı yapmak manalı değil lakin büyüme konusunda en optimist varsayımlar bile 2019 için daralma iddiası yapıyor. İşsizlik de büyüme bağlı olarak yüksek seyretmeyi sürdürecek.

Yabancı bir üniversitede ders veriyorsunuz şu anda Türkiye’yi anlatmak güç oluyor mu? 

- Almanya’da Türkiye yakından takip ediliyor. O nedenle dışarıdan anlaşılması sıkıntı hususları açıklarken dahi çok zorluk çekmiyorum açıkçası. Öğrenciler ortasında ya da akademik etraflarda en çok merak edilen bahis, siyasi ve ekonomik gelişmeler. 

Krizde şimdi taban görülmedi

Krizde taban nokta görüldü mü? Krizden çıkış ve büyüme ne vakit olur?

- Şimdi görülmedi. Aktüel krizi, öncekilerle karşılaştırarak, ani bir çöküş ve sonrasında süratli bir toparlanma yaşanacağını beklemek aldatıcı. Yaşadığımız kolay bir resesyon değil bir yapısal kriz olduğu için, krizden çıkış için iktisadın büyümeye geçmesi kâfi olmayacaktır.

Kriz, 2001 krizi sonrası takip edilen IMF dayanaklı borca dayalı büyüme modelinin krizidir. Atılacak adımlar, bu modelden uzaklaştığı ölçüde manalı olabilir. Bu modele dönüş tarafındaki adımların tek tesiri, krizi derinleştirmek olur. 



Türkiye’de son yıllarda açıklanan sayısızca teşvik, tedbir paketi var, lakin yatırım çeken, istihdam yaratan bir model ortaya konulamadı. Bu adımlar neden başarısız oldu?

- Başarısızlığın nedeni, iktisat idaresinin iktisadın gidişatıyla ilgili bir strateji geliştirememesidir. Bu olmayınca, kısmi ya da süreksiz teşviklerin rastgele bir müspet sonuç vermesi epeyce düşük ihtimal. Daha yüksek olan mümkünlük, zombi firmaların artması, ki olan budur.

Türkiye’yi bugünkü kriz durumuna getiren temel ekonomik siyaset kusurları nelerdi?

- Tekil siyaset yanılgılarından çok şahsen takip edilen borca dayalı büyüme modeli, bugünkü krizin oluşumunda değerli rol oynadı. Lakin yeni kriz için bir “politika hatası” aranacaksa, 2009’daki, döviz geliri olmayan firmaların da dövizle borçlanmasını hür bırakan düzenleme kritik ehemmiyettedir.

Dünyada merkez bankaları tekrar mali gevşeme adımları atmaya başladı. Tekrar Türkiye’ye para gelir mi?

- Bu epeyce güç, iktisadı daralan bir ülkeye sermaye gelmesi için o ülkede yüksek faiz verilmesi gerekir. Yüksek faiz verilirse iktisat daha da daralır. Bir kısır döngüye girilmiş durumda. 

Borç döndürülemiyor



Batık borç artıyor, bunlar döndürülebilir mi?

- Burada bir düzeltme yapmak gerekiyor. Hanehalkı borçlanmasında zirve noktası 2013’te görüldü. Bu tarihten itibaren borcun ulusal gelire oranı daima geriliyor. 2002-2013 ortasında hane halkı borcu, düşük gelirli bölümleri içerecek halde artıyordu. Buna “finansal içerilme” ismi veriliyor. Bu yolla, geniş toplum kesitleri gelirleri manalı bir halde artmasa dahi harcama yapabilme imkanı kazanıyor. Finansal içerilmenin önkoşulu ise faizlerin düşük olması. Düşük faizlerin mümkün kıldığı finansal içerilme, AKP’nin neoliberal popülist stratejisinin de bel kemiği idi. Faizler yükselmeye başlayınca, bu strateji işlememeye, AKP’nin oy oranı da düşmeye başladı.

Özel bölüm borçluluğu, AKP’nin borca dayalı büyüme modelinin sonuçlarından biri. Bilhassa 2008-2009 krizi sırasında döviz geliri olmayan firmaların da dövizle borçlanmalarını mümkün kılan düzenlemeler, firma borçluluğundaki patlamanın önünü açtı. 2013 sonrasında hem TL’nin değersizleşmesi hem de faizdeki artış üst üste gelince, borca dayalı büyüme modeli tıkandı. 2013’ten itibaren firma borçları yüzdürülüyor. Fakat 2018’deki döviz krizinden sonra bilhassa döviz biçimindeki borçların döndürülemediği görüldü.

Yurttaş için demokrasi 



Türkiye’de başta hukuk sistemi olmak üzere, birçok alanda önemli tahribatlar var. Birçok özerk kurum kapatıldı, liyakat ortadan kaldırıldı. Bunlar iktisat açısından ne kadar değerli?

- 2002-2007 ortasındaki AKP’nin “altın yıllarında” demokratikleşme sayesinde ekonomik büyüme gerçekleşti. Şimdiki krizin nedeni de, otoriterleşme. Bu argümana katılmayanlardanım. 

Teorik olarak, piyasa iktisadı ve bunun son yıllardaki uygulama çerçevesi olan neoliberal siyasetler, demokratikleşmeyi değil, demokrasinin altını oyan otoriter dinamikleri harekete geçirdi. Bu hem dünyadaki yakın periyot demokratikleşme tecrübeleri için, hem de Türkiye için geçerli. Hatta, bugün bildiğimiz manadaki demokrasi, piyasa iktisadı sayesinde değil, ona karşı yapılan çabalar sayesinde gelişti. Olgusal olarak ise, demokratik gerileme ile ülkelere yapılan direkt yabancı sermaye yatırımları ortasında negatif bağlantı olduğu varsayımı gerçek değil. 

Demokrasi ve hukukun üstünlüğü, devletin vatandaşlar ile ortasındaki bağlantıların vatandaşlar lehine düzenlendiği bir siyasi rejimin oluşabilmesi açısından, yani ülkede barış içinde bir ortada yaşamak için gereklidir. Yani demokrasi yatırımcılar için, yatırım gelsin diye değil, yurttaşlar için talep edilmeli. Çünkü otoriter idareler altında da ekonomik büyüme gerçekleşebilir.

Faiz aslında inecekti 



Merkez Bankası’nda lider değişimi ve sonrasında gelen üst seviye vazifeden almaları ve çabucak ertesinde faiz indirilmesini nasıl değerlendiriyorsunuz?

- Merkez Bankası (TCMB) liderinin değişimi, Türkiye’de 2001 krizi sonrasındaki para siyaseti rejiminin sonlanması manasına geliyor. 

TCMB liderinin vazifeden alınma zamanlaması, aşikâr ki iktisat idaresi tarafından şuurlu olarak ayarlanmış. Gerek global konjonktür, gerekse Türkiye’de enflasyonun seyri nedeniyle, lider değişimi olmasa da faizler zati düşecekti, artık lider değişimi nedeniyle faizlerin düştüğü propagandasını yapabiliyorlar.

Şehriban Kıraç/Cumhuriyet