KURAN-I Kerim'e Göre İnsanın Yaratılışı

K Kerim'e Göre İnsanın Yaratılışı

Yakın istikbâlde bile halli imkânsız bazı meselelere, bilimsellik maskesi altında yakıştırılan yapmacık çözümlermaalesef teori olmak vasfını bile kaybetmiş olmasına rağmen, günümüzde birer gerçekmiş gibi telkin edildi ve böylece ilim adına bir sürü dogmalar icad edildi Bunlardan en meşhuru da evrim teorisidir Bu yüz yamalı bohça'nın çoktan ilim çevrelerinde iflası ilân edilmiştir Fakat yerine konulmak istenilenler de tatmin edici bir yaratılış modeli olamamıştır Bunun sebebi de, yaratılış mevzuunda batlıların dayandıkları kaynaklanan aslı kaybolmuş muharref dînî metinler olmasıdır Bu yazı ise, orijinalitesini muhafaza eden Kur'ân gibi bir kaynağa dayanılarak yazılmıştır Bu bakımdan hem ilk insanın yaradılışı, hem de anne karnındaki yaratılış safhaları, âyetler ve ilmî gerçekler açısından ele alınırken, şaşırtıcı beraberliklerin tesbiti, araştırıcı ruhlar için düşündürücüdür

Evet ilâhi mesaj, insanın ve bütün canlıların, su ve topraktan yaratıldığını ifade ederken bakıyoruz ki, gerçekten canlıların esas maddesini teşkil eden nesneler, toprakta ve suda bulunan elementlerden ibarettir Bilhassa insan organizmasının % 30'unun organik (katı) madde, % 70'nin sudan olduğu ilmen tesbit edilmiştir

Anne karnındaki teşekkülü, Kur'anı Kerim'in ele alışı, ilim adamlarını hayret ve hayranlığa sevk edecek derecede, bu günkü ilmî tesbitlerle aynen uyuşmaktadır Bilhassa erkeklik ve dişilik faktörünün erkek menisine (sperme) ait olduğunu ifade eden Kıyâme Suresinin âyetleri fevkalâde dikkat çekici bir hüviyet taşımaktadır Bu çeşit araştırmaların artması, Keith Moore gibi gerçek ilim adamlarına hep şunları söylettirecektir; Ayet ve hadislerin, ilmî gelişmeler konusundaki açıklamalarını bilgimin artması ile daha iyi değerlendireceğimi hissediyorum Din ile ilim arasındaki yıllar boyu bırakılan mesafenin Kur'ân ve hadislerin ışığı altında kapatılacağına inanıyorum
Çağımızda insanların çoğu bilimseladı altında takdim edilen pek çok şeyin gerçeğin ta kendisi olduğunu kabul etmek temayülünde bulunuyor Böylece insan çok defa çağdaş insanya da çağdaş düşünce sahibiolarak kabul ediliyor ve itibar görüyor Halbuki bilimselolarak takdim edilen konuların birçoğu nazariyelerden ibarettir; hatta bunların bazısı bilimin çözemediği ve istikbâlde çözemeyeceği meseleler olarak gözüküyor Böylece çağımızda bilim adına bilimde reddetmek; aksine kendi icad ettikleri varsayımlara İtibar etmek gibi bir tezadın içine düştükleri görülüyor İşte Darwin nazariyesi bu konulardan biridir Halbuki insaflı hatta ilmî mantığa uygun olarak en az ilmî hipotezler kadar inanç esasına dayalı naslar da dikkate alındığı takdirde, hem bilimin gelişmesine hem de tefekkür hayatımızda yeni ufukların açılmasına sebep olabiliriz


İnsanın yaratılışı hakkındaki bilimselhipotez, tabiî seleksiyonla basit bir türden yüksek yapılı organizmaların teşekkül ettiği, neticede maymundan İnsanın geliştiği görüşüdürSon günlerde ise Havva annemizin zenci olduğu, şempanzenin insandan türediği hipotezi ortaya atıldı Halbuki Kurânı Kerim insanın insan olarak yaratıldığını bütün insanların Adem'den türediğini bildiriyor

Gerçekten Kurânı Kerim'de sadece insanın yaradılışı gibi biolojik değil, hukukî, ahlakî, sosyal ve ekonomik konular yanında astronomi, jeoloji, botanik, zooloji ve tıp gibi çeşitli bilim dallarına dair bilgiler görüyoruz Tıp bilimlerine dair konular oldukça önemli bir yer tutuyor (1) Pek çok kimse bir din kitabında bilimle ilgili bu gibi konuların bulunmasını, bunların incelenmesini, bilimselveri ve hipotezlerle karşılaştırılmasını tuhaf bulabilir Bu düşünce tarzı bile batılı bilim adamlarından intikal etmiştir Batılı bilim adamları bilim ve din ilişkisinden bahsederken çok defa sadece hristiyanlık ve yahudiliği göz önüne alır, katiyen İslâm'ı nazarı itibare almazlar Batıdaki bu yanlış değerlendirme bazen bilgisizlik; fakat çok defa orientalistlerin kıskanç ve kasıtlı aleyhtarlıklarından ileri gelmektedir (2) Son yıllarda batılı bilim adamlarının İslâm'ı doğru değerlendirmeye; hatta batılı entelektüeller arasında İslâm'ı seçenlerin dikkati çekecek derecede çoğalmaya başladığını söylemeliyiz

Kurânı Kerim'e göre insanın yaradılışını iki bölümde inceleyebiliriz Hz Adem' jn yaratılışı Anne rahminde insan yavrusunun yaratılışı Birinciye Havva annemizin, ikinciye Hzİsa (as)'nın yaratılışı ilave edilmelidir

Hz Âdem'in (as) yaratılışına dair Kuran ayetleri şu mealdedir (3):

Hani Rabbin meleklere muhakkak ben yeryüzünde bir halife (bir insan, Adem) yaratacağımdemişti (Bakara 30)

And olsun biz insanı kuru bir çamurdan suretlenmîş balçıktan yarattık (Hicr 26)
O insanı (Ademi) bardak gibi (çınlayan) kupkuru bir balçıktan yarattı (Rahman 14)

Yaratılışta kendileri mi daha kuvvetli yoksa bizim yarattıklarımız mı?Hakikat bizonları cıvık bir çamurdan yarattık (Saffat 11)

Ki o, yarattığı herşeyi güzel yapan, insanı (Âdemi) yaratmaya da çamurdan başlayandır (Secde 7)

And olsun biz insanı (Âdemi) çamurdan (süzülmüş) bir hulâsadan yarattık (Mü'minun 12)

O,sîzi çamurdan yaratan sonra ölüm zamanını takdir edendir (Enam 2)
Sizi (aslınızı) ondan (topraktan) yarattık (Taha 55)

Sizi bir topraktan yaratmış olması O'nun ayetlerindendir Sonra siz (her tarafa yayılır) bir beşeroldunuz (Rum 20)

İblis dedi: Ben bir çamur olarak yarattığın kişiye secde eder miyim (İsra 61, Araf 12, Sâd 76)

Bu âyetler özetlenecek olursa, Âdem çamurdan yaratılmıştır (İsra 61, Araf 12, Sad76, Secde 7),

'Âdem cıvık çamurdan yaratılmıştır (Saffat 11)
Âdem çamurdan süzülmüş bir hulâsadan yaratılmıştır (Mü’minun 12)
Âdem kuru çamurdan suretlenmiş balçıktan yaratılmıştır (Hicr 27, Rahman 4) (3)

Adem (yerden çıkmış varlık) edim (yeryüzü, toprak) anlamında İbranice bir kelimeden gelmektedir, Âdem'in çamurdan, yani toprağın su İle karışımından yaratıldığı, daha açık bîr ifade ile kuru çamurdan şekillenmiş bir balçıktan yaratılıp ilâhi ruhtan üflendikten sonra canlandığı beyan ediliyor:


Ki o yarattığı her şeyi güzel yapan, insanı (Âdem'i) yaratmaya çamurdan başlayandır (Secde 7)


Sonra onu (Âdem'i) düzeltip tamamladı, içine ruhundan üfürdü, sizin İçin kulaklar, gözler, gönüller yarattı (Secde 9) (3)

Gerçekten sadece insanın değil tüm canlıların yapısını teşkil eden esas maddenin topraktaki elementler ve sudan ibaret olduğu özellikle insan organizmasının % 30'nun inorganik ve organik (katı) madde, % 70'nin sudan ibaret olduğu bilinmektedir Bu terkip göz önüne alınırsa insan organizması suyu galip bir yapı gösteriyor Hayatı su veriyor Keza bitkiler, hayvanlar ve herşey topraktan geliyor, tekrar ona dönüyor ve toprak oluyor

Elmalılı Hamdi tefrişinde Hz Âdem'in çamurdan çıkarılan bir hulâsadan, yani önce çamurdan istifa (temiz olanı seçme) ile ayrılan bir hulâsadan yaratıldığını ifade ediyor (4); adeta insanın anne rahminde bir nutfeden yaratılması gibi, önce çamurdan ayrılan nutfe mahiyetini almış hulâsa dan halk edilmiş; sonra ruh verilmiş ve böylece Adem yaratılmış oluyor Fahreddin Razi(5)de tefsiri kebirinde Hz Âdem'in topraktan seçilmiş bir hulâsadan yaratılmış olduğunu vurguluyor

Hz Âdem'in yaratılışı bugün bilim adamının laboratuarda tekrarlayacağı bir deney gibi gözükmüyor Bu, muhteşem bir araştırma olarak* karşımızda duruyor Burada en önemli nokta Adem'in vücudunu teşkil eden topraktaki inorganik elementlerin nasıl organik bir hayat biçimine dönüştüğüdür (6) Bugün bilim bunun cevabını vermiş değildir Bu muhteşem olayı kör bir tesadüfe bağlıyarak yaradılışı bu şekilde izah etmek kesinlikle mümkün değildir^ Bu konuda Kurânı Kerîm Âdem'in ve ondan insan neslinin türemesini öldükten sonra dirilme yada yeryüzünde kuruyan tabiatın tekrar nasıl canlandığına yemyeşil olduğuna dikkatimizi çekerek, topraktan bir canlı yaratmanın bir ölüyü tekrar diriltmekten daha yüksek bir kudret gerektirdiğini bildiriyor:

Ey insanlar; eğer siz öldükten sonra dirilmek hususunda herhangi bir şüphe içinde iseniz şu muhakkaktır ki biz sizin aslınızı topraktan,sonra onun zürriyetini insan suyundan, sonra pıhtılaşmış bîr kandan, daha sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnem etten yarattık ve bunları size kudretimizi apaçık gösterelim diye yaptık Siz dileyeceğimîz muayyen bir vakte kadar rahimlerde duruyorsunuz Sonra sizi çocuk olarak daha sonra da kuvvetinize,yiğitlik çağına ermeniz İçin büyütüyoruz Kiminiz öldürülüyor, kiminiz de evvelki bilgisinden sonra artık hiçbir şey bilmemek üzere Ömrün en fena devresine doğru gerisin geri itiliyor Sen yeryüzünü kupkuru ve ölü görürsün Fakat biz onun üstüne yağmuru indirdiğimiz zaman o harekete gelir, kabarır, her güzel çiftten nice nebat bitirir (Hac 5) (3)

De ki yeryüzünde gezip dolaşın da (Allah'ın) hilkate nasıl başladığını görün Allah yeni bir ahiret hayatını da tekrar yaratacaktır Çünkü Allah her şeye hakkıyle kadirdir (Ankebut 20)

Nihayet Kurânı Kerim göklerle yeryüzünün, dağların, diğer canlıların yaratılışı hakkında bilgiler veriyor:

İnkâr edenler görmediler mi ki göklerle yer bitişik halde iken bizim onları birbirinden ayırdığımızı, her canlı şeyi de sudan yarattığımızı o küfür (ve inkâr) edenler görmediler mi? Hâla inanmayacaklar mı onlar?

Yer (yüzün) de onları (insanları) çalkalar diye sabit sabit dağlar yarattıkAralarında da bol bol yollar yaptık Biz gökyüzünü de korunmuş bir tavan (gibi) yaptık onlar (münkirler) İse bunun ayetlerinden (Allah1 in varlığına birliğine işaret) yüz çeviricidirler

O geceyigündüzü, güneşi, ayı yaratandır ve bütün bunlar kendi yörüngesi içinde yüzmekte (devretmekte) dîr (Enbiya 30, 31, 32, 33) (3)

Allah her canlıyı sudan yarattı İşte bunlardan kimi kanat üstünde,kimi ayağı üstünde yürüyor, kimi de dört (ayağı) üstünde yürüyor (Nur 45} (3)

Tekrar insanın yaradılışına dönelim Âdem'den sonra Havva'nın yaradılışı hakkında Kurânı Kerîm;

Ey insanlar sizi bir tek candan (Âdem'den) yaratan, ondan da yine onun zevcesini (Havva'yı) vücuda getiren ve İkisinden de birçok erkekler ve kadınlar türeten Rabbiniz (e karşı gelmek) den sakının (Nisa 1) (3)

O, sizi bir candan (Adem’den) yaratan, bundan da (gönlü) kendisine ısınsın diye eşini yaratan o'dur (Allahtır) vaktâ ki o (eşini) örtüp bürüdü (cinsi münasebet) o'da hafif bir yük yüklendi de (gebe oldu) bununla gidip geldi nihayet (gebeliği) ağırlaşınca ikisi de Rablerine şöyle dua ettiler Eğer bize düzgün (hilkati tam) bir çocuk verirsen andolsun ki her halde şükredenlerden olacağız (Araf 189}

Size nefislerinizden kendilerine ısınmanız için zevceler yaratmış olması, aranızda bir sevgi ve esirgeme yapması
onun ayetlerindendir(Rum 21)

Sizi bir kişiden yarattı O, sonra ondan da eşini meydana getirdi Sizin için davarlardan sekiz çift indirdi Sizi analarınızın karnı içinde bir yaradılıştan öbür yaradılışlara (kalb ile) halk edip duruyor (Zümer 6)

Size hem kendi (cins) inizden eşler hem davarlardan eşler yaptı Sizi bu suretle (zürriyetlendirip) üretiyor (Şûra 11)

Havva, Âdem'den nasıl vücuda gelmiştir? Bu konuda Kurânı Kerim'de geniş tafsilat yoktur Havva Arapça bir kelime olan 'Hayy (canlı)'dan gelmektedirCanlıdan (Adem'den) yaratıldığı için bu isim verilmiştirİslâm kaynaklarında Havva'nın yaratılışı hakkında iki görüş vardır (7):

Ekseri ulemanın görüşüne göre Cenabı Hak Adem'e bir uyku hali verdi,sonra O'nun sol kaburga kemiklerinin birinden Havva'yı yarattı Adem uyanınca onu gördü O'na meyletti ve onunla ülfet peyda ederek ısındı Çünkü o kendinden, bir parçasından yaratılmıştı (7) Bazıları Havva'nın Âdem'in kaburga kemiğinden yaratılmasının İsrailiyyat (beni İsrail kitaplarındaki masallar) olduğunu bildirmişlerdir Bazı hadisi şeriflerde kadınlar kaburga kemiğine benzetilmiş ya da kadın kaburga kemiğinden yaratılmıştır onu doğrultmaya çalışırsan kırarsın; olduğu gibi kabul edersen istifade edersinşeklinde bir ifade mevcuttur (9,10}

Araştırıcılar bu hadislerden Havva'nın yaradılışına ait herhangi bir tafsilat çıkarmanın mümkün olmadığını söylerler ve çeşitli mecazi yorumlara müsait olan bu hadislerin esas hedefinin kadınlara karşı yumuşak davranma olduğunu kabul ederler,

Diğer görüş Ebu Müslim Isfahanî'ye aittir İsfahanı, Havva'nın yaratılmasından bahseden ayetten maksat onun Âdem'in cinsinden olmasıdır Allah size kendinizden eşler yaratmıştır, kendinizden peygamberler göndermiştirbuyruğunda olduğu gibi kaburgadan değil, Âdem gibi Havva da topraktan yaratılmıştır diyor(7)

Kaldı ki birinci görüş daha kuvvetlidir Zira sizi bir tek nefisten yarattıayeti bu görüşü takviye ediyor; eğer Havva da topraktan yaratılmış olsaydı bu halde sizi iki nefisten yarattık buyurulması gerekirdi Bazıları da ayetteki minden bir gayenin başlangıcı anlamındadır, Yaratılış , Âdem ile başlamış ve Âdem topraktan yaratıldığına göre Havva'da topraktan yaratılmış olabilir denilmektedir(7)

İnsanın yaradılışı hakkındaki ayetlerin İzahı bu şekildedir Kurânı Kerim'e göre insanın insan olarak yaratıldığı anlaşılıyor Ama son günlerde Darvin'in aksine yukarıda bahsedildiği gibi Fransız L’express gazetesinde Allan Wilson bilimsel araştırmalara dayanarak yepyeni bir hipotez ortaya attı Ona göre Havva'nın zenci olduğu, maymunun insandan türediğini iddia etti Bazı Türk gazeteleri ise Kurânı Kerim'de ki biz onlara (Yahudilere) hor ve hakir maymunlar ve domuzlar olun dedik (Bakara 65, Maide 60, A'raf 166) mealindeki ayetler İle insandan maymunun türemesi arasında bir irtibat kurmak eyilimi gösterdiler Halbuki bu ayetler sapıtmış Yahudi kavmine ilâhi bir ceza ile helak olma anlamında tefsir edilmiştir Ayrıca Kurânı Kerim'de münkirler hakkında hayvandan aşağı(Araf 179) müminler hakkında ise yaratılmışların bir çoğundan üstün kılınmış(İsrâ 70) gibi ifadeler dikkati çekmektedir

İnsanın ana rahminde halk oluşu Kurânı Kerim'de şu şekilde İfade edilmektedir:
İnsanın üzerine uzun devirden öyle bir zaman gelip geçti ki o anılmaya değer bir şey bile değildi

Hakikat biz insanı birbiriyle karışık (erkek ve kadın suları ile) bir damla sudan yarattık (Dehr1,2)

Sonra onu (insan) sarp ve metin bir karargâhda (rahimde) bir nutfe yaptık (Mü'minun 13)

Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik derken o kan pıhtısını bir çiğnem et yaptık, O bir çiğnem eti de kemik (ler)'e kalb ettik de o kemiklere de et giydirdik Bilahare onu başka yaratılışa inşa ettik Suret yapanların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yücedir (Mü’minun 14)

Ki O sizi bir topraktan, sonra bir meniden sonra bir kan pıhtısından yaratıp sonra bebek olarak çıkaran sonra sizi güçlü kuvvetli bir çağa erişmeniz için, sonra da ihtiyarlar olmanız için yaratandır (Mümin 6,7)

Ey insanlar biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık, sizi birbirinizle tanışasınız diye büyük cemiyetlere ve kabilelere ayırdık (Hucurat 13)

Hakikaten meniden (rahme) döküldüğü zaman erkek ve dişi iki çifti o yarattı(Necm 4546)

Döl yataklarında size nasıl dilerse öyle kılık veren odur,(Âli İmran 6)
İnsanı bir damla sudan yarattı (Nahl 4)
O sizi yer (yüzün) de yaratıp türetendir (Mü'minun 79)
And olsun sizi (evvela) yarattık sonra size suret verdik (Araf 11)
O sudan bir beşer yaratıp da onu soy sop yapandır (Furkan 54)
İnsan kendisini bir nutfeden yarattığımızı görmedi mi (Yasin 77)
Halbuki o sizi hakikat türlü türlü tavırlar (haller) le yaratmıştır (Nuh 14)
Biz sizi hakir bir sudan yaratmadık mı?

Onu sağlam bir yerde tutup da, Malûm bir vakte kadar (Mürselat20,21,22)

O (döl yatağına) dökülen meniden bir damla su değilmiydi?
Sonra o (meni) bir kan pıhtısı olmuş derken insan biçimine koyup yaratmış düzenlemiştir
Hülâsa ondan erkek, dişi iki sınıf çıkarmıştır (Kıyame 37,38,39)
O sizi bîr tek candan yaratandır (Enam 98)

Onu (yaratan) hangi şeyden yarattı,
Bir damla sudan yarattı da onu biçimine koydu
Sonra onun yolunu kolaylaştırdı (Abese 18,19,20)

Biz hakikat insanı en güzel bir biçimde yarattık (Tin 4)
Yaratan Rabbinin adı ile oku
O insanı bir kan pıhtısından yarattı (Alak 1,2) (3)

Kurânı Kerim'de anne rahminde ceninin teşekkülünü ifade eden bu ayetler adeta embriyolojik gelişimin bir tasviri gibidir Bu konuda Kanada Toronto Üniversitesi Anatomi Profesörü Keith Moore (11)'un en son teknik metotlarla tesbit ettiği anne rahminde ceninin teşekkülü ve gelişme safhaları ile Kuran ayetleri ve hadisi şeriflerle mukayeseli araştırması yukarıda zikrettiğimiz Kuran ayetleri ile İslâm Peygamberinin hadislerinin bilimsel bir ispatı mahiyetindedir

Hzİsa'nın anne rahminde yaratılması daha değişiktir Bu konuda Kurânı Kerim:

Muhakkak ki İsa'nın hali de (yani babasız dünyaya gelişi de) Allah indinde Adem'in hali gibidir (Allah) onu (Adem'i) topraktan yarattı Sonra ona oldedi O da (can gelip) oluverdi, (Ali İmran 59)

Irzını (bir kal'a gibi) koruyan o kızı da (yâd et) ki biz ona ruhumuzdan üflemiş kendisimde oğlunu da âlemlere rahmet kılmıştık (Enbiya 71)

Ey Meryem Allah kendinden bir kelimeyi sana müjdeliyor Adı İsa (lakabı) Mesih sıfatı Meryem oğludur (Ali İmran 45)

O, benim nasıl bir oğlum olacakmış dedi (evlenip de) bana bir beşer dokunmâmıştır, ben bir iffetsiz de değilim (Meryem 20)

Meryem dedi kiey Rabbîm bana bir beşer dokunmamışken benim nasıl çocuğum olabilir Allah (dedi) Öyle fakat Allah ne dilerse yaratır Bir işe hükmedince ancak older O da oluverir (Ali İmran 47) (3)

Hz İsa'nın yaradılışı hakkındaki bu ayetler tabiatta bazı örneklerini gördüğümüz sadece döllenmemiş dişi yumurta hücresinden bir canlının meydana geliş biçimini düşündürmektedir

Böylece hiçbir zaman bilimin laboratuvarına sığmayacak kadar muazzam ve tekrarı mümkün olmayan Kurânı Kerim'e göre İnsanın yaradılışı olayını ana hatları ile bildirmiş bulunuyoruz Gerçekten daha evvel cereyan etmiş Âdem'in yaradılışı bilim adamı için meçhuldür Ama gene Kurânı Kerim'de ayrıntıları ile bildirildiği şekilde her gün tekerrür etmekte olan anne rahmindeki yaradılış olayını hepimiz her gün hayranlık hatta şaşkınlıkla İzliyoruz Evet eskilerin Sünnetullahadını verdikleri ilâhi kanunlar hükmünü icra ediyor Fakat insan yeryüzünde Allah'ın halifesi (vekili), Allah'ın sıfatlarından hepsini zerreler halinde taşıyan bir nüshaı kûbrâ, yaratılmışların en şereflisi (eşrefi mahlûkat) ve tüm yaratılmışların kendisi için yaratılmış olduğunu unutmuş görünüyor İnsanoğlu bunu bilebilse Kurânı Kerim bilmemekte ısrar edenleri çok zulûmkâr ve câhilolarak vasıflandırıyor (Ahzab 72) Ama bilimin laboratuvarına sığmayanı kalblerine sığdıranlar, bazılarının varsayım olarak bile kabul etmediklerini bilimsel muta (veri) den daha değerli kabul ederler Çünkü onlar gene Kurânı Kerim'in siz düşünmez misinizsiz akıl etmez misinizgibi ilme ve araştırmaya teşvik edici emirleri yanında; (zaten) size az bir ilimden başkası verilmemiştirİfadesi ile de bilgilerinin sınırlı olduğunu bilirler ve yüce Allah'a iman ederler

Sözümü Keith Moore'un şu ifadesi ile noktalamak istiyorum:

Ayet ve hadislerin ilmi gelişmeler konusundaki açıklamalarını bilgimin artması ile daha iyi değerlendireceğimi hissediyorum Din ile ilim arasında yıllar boyu bırakılan mesafenin Kuran ve hadislerin

ışığı altında kapatılacağına inanıyorum

KAYNAKLAR:

1Ataseven, A Din ve Tıp Açısından Domuz Eti Türkiye Diyanet Vakfı, yayınlan ti25 Emel Matbaası Ankara 1985
2Yıldınm S: Kitabı Muhaddes, Kuran ve Bilim (La Bible, 1« Coıan et la Science) Maurice Bucaillel TÖV yayınları No: 3 Silin matbaası izmir 1985
3Çantay, HB: Kurânı Hakim ve Meâli Kerim Elit Ofset tesisleri, 1976, İstanbul
4Yazar, AH: Hak dini Kuran dili CiM 4 Ebu Ziya Matbaası Sh 3056,3434, istanbul, 1936
5Fahreddin Razi: EtTefsttü'l Kebir Cilt 23, Mısır baskısı Sh 841357(1938)
6Kutup, S: FîzılâlilKurân tercümesi cilt 9 Hikmet yayınevi istanbul, Sri118
7Fahreddin Razi: EtTefsirin KebirClH 9, Mısır baskısı Sh, 160, 1357 (1938)
8Aydemir, A: Tefsirde israiliyat Diyanet işleri Başkanlığı yayınlan, Ayyıldız matbaası AŞAnkara Sh247 1978
9lbni Hacer elAskalani: Fethü'l bari cilt 11, Mısır baskısı Sh161, 1378 (1959)
10Miras, K: Sahihi Buharı tecridi saıih tercümesi Cilt 6Shl45 Tarih Kurumu Basımevi, 1971
11Moore, KL: D eveloping Human with İslamic edition third ed WBSaundeıs CoPhlladelphie London Toronto 1982