Mahfi Eğilmez yazdı: Merkez Bankası para basıyor mu?

Mahfi Eğilmez*

Pek çok kişi ATM’den çektiği paraların hiç kullanılmamış ve seri ve sıra numarası izleyen banknotlar olduğunu fotoğrafını çekerek toplumsal medya hesaplarında paylaşıyor ve soruyor: Merkez Bankası para basmıyorsa bunlar ne? Bu soruyu ikinci bir soru izliyor: Merkez Bankası para basıyorsa bu para nerede kullanılıyor?  Bu iki soruyu yanıtlarken kullanacağım kavramları merak edenler yazının altındaki kavramlarla ilgili notlara bakabilirler.

Evvel Merkez Bankası analitik bilançolarında son üç yılın 17 Nisan günlerindeki emisyon ölçülerini ve bunların evvelki yıla nazaran değişim oranlarını (%) bir tablo haline getirelim:


Bu tablo bize Merkez Bankası’nın emisyon yani piyasaya sürdüğü banknot ölçüsünde geçen yıllara nazaran büyük bir artış olduğunu gösteriyor. 2019 yılında piyasaya sürülen banknot ölçüsü bir yılda yüzde 1,57 azalmışken bu yıl piyasaya sürülen banknot ölçüsü geçen yıla nazaran yüzde 55,5 artmış bulunuyor. Bu artış fersude para değişimi ya da dönemsel emisyon genişlemesiyle açıklanamayacak kadar önemli bir artış. Kelam konusu tabloyu grafiklere dönüştürürsek emisyondaki artışın boyutunu daha net görebiliriz.


Emisyonda son bir yılda yaşanan büyük artış grafikten daha açık bir biçimde gözlemlenebiliyor. Bu tablo ve grafik bize Merkez Bankası’nın önemli biçimde para bastığını gösteriyor. Böylelikle birinci sorunun yani Merkez Bankasının para basıp basmadığı sorusunun cevabını vermiş olduk.

Sıra geldi ikinci soruya: Merkez Bankası bastığı bu paraları nerede kullanıyor? Bu sorunun yanıtını Merkez Bankası analitik bilançosundaki menkul değerler kaleminden çıkaracağız:


Tablodan görüleceği üzere Merkez Bankasının menkul değerler portföyünde son bir yılda önemli artış var. Merkez Bankası, maddesindeki karar gereği devlet iç borçlanma senetlerini (DİBS) Hazine’den direkt alamasa da bu kâğıtları ikincil piyasadan (bankalardan) almasında bir sınırlama bulunmuyor. Merkez Bankasına DİBS’leri ikincil piyasadan satın almasına müsaadesi verilmesinin nedeni Hazineyi fonlamak değil, likiditeyi düzenlemek için yapacağı açık piyasa süreçlerinde kullanacağı enstrümanları almasını sağlamaktır. Merkez Bankası son periyotta menkul değer portföyünü süratle artırarak açık piyasa süreçleri maksadının epey ötesine geçmiş görünüyor.  


Grafik son periyotta Merkez bankasının menkul değerler portföyündeki büyük artışı gösteriyor.

Artık geldik tahlilin son kısmına. Burada da bir soru var: Merkez Bankasının piyasaya sürdüğü para artarken menkul değerler portföyü de artıyorsa ne oluyor?  Bu sorunun cevabı da şöyle: Merkez Bankası Hazineyi dolaylı olarak fonluyor. Sistem şöyle işliyor:


Hazine çıkardığı DİBS’leri bankalara satıyor ve bunun karşılığında para alıyor (1). Merkez Bankası para basıyor ve bu parayla bankalardan Hazinenin DİBS’lerini alıyor karşılığında bankalara para veriyor (2). Bankalar aldıkları bu parayla Hazineden yeni DİBS’ler alıyor (3). Böylelikle Merkez Bankası dolaylı yoldan giderek para basıp Hazineye vermiş oluyor. Bu uygulamanın yürürlükten kaldırılmış bulunan Kısa Vadeli Avans uygulamasından (4) tek farkı birinci bakışta ne olduğunun tam anlaşılamamasıdır.

Not: Bu hususta Alaettin Aktaş’ın yazısını da gözden geçirmenizi öneririm

Kavramlarla İlgili Notlar:



Fersude eskimiş yıpranmış, aşınmış demek. Fersude para da aşınmış, eskimiş, yıpranmış kâğıt paralar için kullanılan bir tabir. Merkez Bankası, fersude banknotları vakit zaman piyasadan toplar ve yenileriyle değiştirir. O nedenle her yeni para ek para basımı manasına gelmez.  

İktisat lisanında emisyon sözünün karşılığı ‘ihraç etmek, çıkarmak, yaymak’ manalarına geliyor ve banknotların, tahvillerin ve pay senetlerinin birinci defa piyasaya sürülmesini tabir etmek hedefiyle kullanılıyor. Merkez Bankası bilançosunda yer alan emisyon terimi piyasaya sürülen banknot ölçüsü manasına geliyor. Madeni paraları Hazineye bağlı Darphane bastığı için madeni paralar emisyon ölçüsüne dahil bulunmuyor. Emisyonda dönemsel genişlemeler kelam konusu olabilir. Mesela bayramlarda emisyon artar. Bunlar süreksiz artışlardır, olay bitince piyasaya sürülen paranın kıymetli bir kısmı yeniden bankalar kanalıyla geri gelir ve bilançodaki emisyon kalemi olağana döner.

Menkul değerler sözü tahvil, pay senedi, bono üzere paraya bağlı kâğıtları söz ediyor. Merkez Bankası bilançosundaki menkul değerler kalemi devlet iç borçlanma senetlerini (DİBS - devlet tahvili ve hazine bonosu) gösteriyor.



Açık piyasa süreçleri, Merkez Bankasının piyasadaki likiditeyi ve münasebetiyle faizleri  düzenlemek için piyasaya elindeki tahvil, bono vb kâğıtları satıp para çekmesi ya da tam aykırısını yaparak piyasaya para vermesi süreçlerini söz ediyor. Açık piyasa süreçleri, sırf para siyaseti gayeleri için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile öteki kurum ve kuruluşlara kredi sağlamak hedefiyle yapılamaz. Bunun yanında Merkez Bankası, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz.

‘1211 Sayılı TCMB Kanunu - Unsur 56- (25/4/2001 tarihli ve 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz.’

*Bu yazı Mahfi Eğilmez'in ferdî blogundan alınmıştır