Masum İnsanları Katile Çeviren Milgram Deneyi

Tarih boyunca isminden hiçbir yerde düzgün bahsedilmeyen, çok sayıda birbirinden farklı isim gördük. Bu türlü dediğimizde akla birinci gelen isimlerden biri de Adolf Hitler oluyor. Çünkü acımasızlığı ve gerçekleştirdiği insanlık dışı hareketlerle akıllarda yer alan diktatör, Almanya ve dünya tarihine hiç unutulmayacak bir leke olarak geçti.

Milyonlarca insanın vefatından sorumlu olan bu isim, 1945 yılında ömrünü yitirdi. Buradan sonra çok sayıda Nazi vazifelisi yakalandı ve hâkim karşısına çıktı. Bu görevlilerin ortasında içeriğimizin konusu olan Milgram deneyine ilham kaynağı olmuş Adolf Eichmann da bulunuyordu.

Peki Eichmann tam olarak ne yaptı ve deneye nasıl ilham kaynağı oldu?


Eichmann’ın periyodun Almanya’sındaki misyonu, milyonlarca Yahudi'nin kamplara gönderilmesini sağlamaktı. Yani ortadaki ulaşımın devamlılığından Eichmann sorumluydu. Sonuç olarak kendisi, milyonlarca insanı vefata göndermiş oldu. Ama bunun için hâkim karşısına çıktığında, öbür askerler üzere şu kelamları söyleyerek kendisini savundu:

“Sadece buyrukları uyguladım”


Bu savunma varsayım edebileceğiniz üzere pek de işe yaramadı ve Eichmann bir müddet sonra idam edildi. Ancak bu kelamlar, Stanley Milgram adlı profesörü kendi deneyini kurmaya itti. İnsanlara yaptıkları hareketler sorulduğunda sorumluluğu otoriteye atma eğilimi yalnızca askerlerde mi var?

Yoksa her gün yanımızdan geçen beşerler da sorumluluk kendilerinde olmadığı vakit çizgiyi aşan eylemlerde bulunabilir mi? Gelin yanıtı Milgram’ın deneyinde görelim.

Otoriteye nasıl boyun eğildiğini göstermeyi amaçlayan bu deney, farklı biçimde sunuldu ve böylelikle iştirakçi bulunabildi:

[*]Milgram deneyinin duyurusu
Deneyi daha cazip kılmak emeliyle bunun öğrenme ve hafızanın çalışma biçimi üzerine bir deney olduğu söylendi. Ayrıyeten iştirakçiler, ayıracakları 1 saat için 4 dolar alacaklardı. Bu da günümüzde yaklaşık 38 dolar ediyor. Sonuç olarak toplumun farklı bölümlerinden farklı beşerler bulundu.

Toplumun farklı kısımlarından seçilen bu şahıslar ruhsal rahatsızlığı olmayan ve kent içinde gündelik hayatını sürdüren insanlardı. Yani her gün yolda yahut toplu taşımada yanınızdan geçen insanların deneyde yer aldığını düşünebilirsiniz.

Deneyde üç kişi var, ama yalnızca biri denek:

[*]E: Gözetmen, T: Denek, L: Aktör
Deneyi gerçekleştiren profesör, ki bu bağlamda kendisi Milgram oluyor, karşısındaki iki bireye kura yoluyla rollerini dağıtıyor. Bu bağlamda bu şahıslardan biri öğretmen, başkası de öğrenci oluyor. Elbette bu, işin görünen yüzü.

Çünkü denek olarak katılan kişinin yanında, daha evvelden bilgilendirilmiş olan aktör bulunuyordu. Yani olacaklardan kendisi haberdardı. Bu bağlamda kartların ikisinde de aslında öğretmen yazıyor ve denek, her halde öğretmen koltuğuna oturuyordu.

Öğrenci (aktör) ise elektrik koltuğu gibisi bir aygıta bağlanmıştı ve öğretmenin okuduğu söz çiftlerini aklında tutması gerekiyordu:


Her yaptığı yanılgıda ise kendisine 15 volttan başlayan ve sonraki yanlışlarda 15’in katları biçiminde yükselen bir elektrik ölçüsü veriliyordu. Ayrıyeten şalterlerin altında tehlike ölçüsünü belirten ibareler de bulunuyordu. Bu ölçü, 450 volta kadar ilerliyordu. Aktörün gerçek yanıtlarla başladığı deney bir noktadan sonra yanlış karşılıklarla ilerlemeye başladı.

Bu noktada aktörler ve denekler birbirini göremediğinden başta yalnızca ufak inlemeler duyuluyordu. Lakin volt ölçüsü arttıkça içeriden daha yüksek sesler gelmeye başladı. Bir yerden sonra bunlar yalvarmaya bile döndü. Hatta deneyin birtakım varyasyonlarında aktörler, (elbette deney gereği) kalp rahatsızlıkları olduğunu ve bundan telaş duyduklarını bile söylediler.

Denekler elektrik verirken gerginlik tavan yaptı:


Bir noktadan sonra aktörlerin sesleri kesiliyordu. Bu süreçte iştirakçiler, aktörler soruları bilemediğinde elektrik vermekten memnun değildi. Hatta bu noktada ağlayanlar bile oldu ve gözetmene deneyi durdurmasını, parayı iade edeceklerini söylediler. Ancak deneye tekrar de devam etmeleri sağlandı.

Kaba kuvvet kullanılarak da değil, yalnızca birkaç cümle ile

• Lütfen devam edin.
• Deney gereği devam etmeniz gerekmektedir.
• Devam etmeniz sahiden çok kıymetlidir.
• Başka seçeneğiniz bulunmuyor, devam etmek zorundasınız.

Bunlar, karşı çıkma durumlarında gözetmenin deneğe söylediği cümlelerdi. Şayet dördüncü cümleden sonra denek tekrar ısrar etseydi deney bitecekti. Ancak çok az sayıda kişinin bu noktaya ulaşabildiği görüldü. Pekala sonuç olarak ne oldu?

Deneye katılan 40 kişinin yüzde 65’i, yani 26 kişi son düzeydeki ölümcül olan 450 volta ulaştı. Buna ek olarak iştirakçilerin tümü, en az 300 volt seviyesindeydi ki bu da hayli tehlikeli bir düzey.

Bu deneyden evvel Milgram, çok sayıda psikoloji uzmanına insanların vereceği reaksiyonlar konusunda ulaşmıştı


Bu bireylerin hepsi, deneklerin yardım çığlıklarına sessiz kalmayacağını ve deneyi o noktada sonlandıracaklarını söyledi. Lakin sonuçlar, bunun tam karşıtını gösterdi.

Dikkate alınması gereken bir öteki nokta da Milgram’ın, iştirakçilere deneyin sonucundan sorumlu olmadıklarını söylemiş olmasıydı. Kendilerinin sorumlu olduğunu söylediği durumlarda ise iştirakçiler deney daha başlamadan oradan gitti. Sizin bu deney hakkındaki kanılarınız neler?

Kaynaklar: Bebar Bilim, Evrim Ağacı, Behavioral Scientist