Matbaayı Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Yazının icadı ile medeniyetin ortaya çıkışı epeyce yakındır. Fakat yazı bu kadar uzun vakittir kullanılıyor olmasına karşın halkın okur müellif olması ve günümüze kadar gelecek eserler yaratılması lakin matbaanın icadı ile olmuştur. Bugün bildiğimiz manadaki matbaa 15. yüzyıl Avrupa’sında icat edilmiş olmasına karşın daha kolay bir matbaa sistemi yüzlerce yıldır Çin’de kullanılmaktaydı.

Çağdaş matbaanın icat edilmesinin nedeni para kazanmaktı. Anlaşılır bir durum. Fakat mucidinin bile aklına gelmeyen şey, matbaa sayesinde Avrupa’da bir aydınlatma hareketinin başlamasıydı. Matbaanın Osmanlı İmparatorluğu’na gelişi ise aslında düşündüğümüz kadar geç olmadı. Gelin matbaayı kim, ne vakit icat etti sorularına yakından bakalım ve Osmanlı’ya matbaa ne vakit geldi sorusunun gerçek cevabını görelim.

Birinci matbaa, Antik Çin’de icat edildi:


Orta Asya komşularımız olan Çinlilerin barut ve kağıt üzere pek çok icadın mucidi olduğu fakat kapalı bir kültür oldukları için bunu dünyaya duyuramadıklarını biliyoruz. Lakin matbaa üzere teknik manada epey gelişmiş bir makinenin de Çinliler tarafından icat edildiğini duymak eminiz herkes için şaşırtan olacaktır.

Antik Çin’de matbaanın birinci örnekleri ile milattan sonra 3. yüzyılda karşılaşıyoruz. Lakin bu birinci matbaa, boyalı bir tahtanın kumaş üzerine basılması prensibiyle çalışıyordu. Çin'in Tang Hanedanlığı devrine yani milattan sonra 6 ile 10. yüzyıl ortasına geldiğimiz vakit matbaa tekniklerinin epey gelişmiş olduğunu görüyoruz.

Çin alfabesinde gördüğümüz her bir karakter farklı bir söz olduğu için görece daha kolay basılıyordu. Tahtalara harf biçimi veriliyor ve çam reçinesi, mum, kül üzere materyallerden üretilen bir mürekkep kullanılarak kağıda basılıyordu. Bu teknik kullanılarak basılmış ve günümüze kadar gelmiş birinci eser milattan sonra 868 tarihli Elmas Sutra isimli yapıttır. Elmas Sutra bugün İngiltere’nin başşehri Londra'daki British Library'de bulunuyor.

Matbaa kullanılan tek antik yer Çin değil:


Çinlilerin kullandığı ilkel denilebilecek matbaa teknikleri Çin ve etrafındaki pek çok millet tarafından da kullanılıyordu. Çin alfabesine emsal bir alfabe kullanan Korelilerin de ahşap ve metal bloklar kullanarak baskı yaptıkları biliniyor. Bu tıp bir baskı tekniğinin geliştirilmesi ve yapıtların basılmasının en büyük nedeni olarak dini bedeller ön plana çıkıyor.

11. yüzyılda Çinli bir köylü olan Bi Sheng'in yeni tekniklerle geliştirdiği matbaa sisteminde basılan yapıtların büyük kısmı Taoist ve Budist metinlerden oluşuyordu. Asya bölgesinde Budist inancın yayılmasının en büyük nedeni olarak bu metinler görülüyor. 14. yüzyıl Yuan Hanedanlığı devrinde Çin’in matbaa sisteminin uygundan güzele geliştiği de bilinen gerçeklerden bir tanesi.


Çağdaş matbaayı kim, ne vakit icat etti?

Çin’in işe fayda olsa bile yeniden de seri üretime müsaade vermeyen matbaasının çağdaş versiyonu, 1448 yılında Alman kuyumcu Johannes Gutenberg tarafından icat edildi. Aslında Çin’de olduğu üzere Avrupa’nın farklı bölgelerinde de ilkel matbaa makineleri kullanılıyordu. Lakin Johannes Gutenberg tarafından geliştirilen sistem çok daha verimliydi ve seri üretime uygundu.

Johannes Gutenberg, pek çok farklı makineden farklı kesimler alarak bunları bir baskı tekniği yapmak için birleştirdi. Sonuçta mürekkep boyalı metal plakalar süratle kağıda basılacak hale geldi. Hatta yapılan bu sistemi, günümüz otomasyona dayalı seri üretim çizgilerinin atası olarak kabul etmek bile mümkün.

Gutenberg tarafından matbaada birinci basılan eser neydi?


Johannes Gutenberg, matbaayı icat ettiği vakit bastığı birinci eser incil oldu. Bugün Gutenberg İncili olarak isimlendirilen bu yapıttan 200 tane basıldığı düşünülüyor. Bu baskılardan sırf 22 tanesi günümüze ulaşabilmiştir.

Johannes Gutenberg’in bir matbaa icat etmesinin nedeninin seri kitap basmak ve para kazanmak olduğu düşünülüyor. Ancak neden birinci olarak bir incil bastığı tam olarak bilinmiyor. Lakin hepimiz biliyoruz ki 15. yüzyılda kilise baskısı altında ezilen Avrupa halkı tıpkı vakitte dinini bile bilmiyordu. Matbaa ile birlikte basılan dini eserler sayesinde Avrupa aydınlanması ve ıslahat hareketleri başladı.

Matbaa hakikaten dünyayı değiştirdi mi?


Matbaanın yarattığı tesirde biraz da yazgının rolü olduğunu kabul etmek gerekiyor. Johannes Gutenberg matbaayı icat ettiği vakit Avrupa içine düştüğü fecî kara veba salgınının tesirlerinden kurtulmaya başlamıştı. Veba süreci ne kilise ne de idare tarafından gerçek düzgün yönetim edilmediği için esasen Avrupa halkının kiliseye olan inancı büyük oranda azalmıştı.

Tüm bunların üstüne halk, inandığı dinin kutsal kitabını kendi lisanında okumaya başlayınca aslında yüzlerce yıldır kilise tarafından nasıl kandırıldığını anladı. Martin Luther üzere isimlerin bu halk hareketini alevlendirmesi sonucu aydınlanma ve ıslahat hareketleri başladı. O devir başlayan bu değişim hareketi, uzun yıllar Avrupa’yı dünyanın merkezi haline getirecek Sanayi Devrimi’nin de temelleri atmış oldu.

Matbaa Osmanlı’ya ne vakit geldi?


Gelelim tahminen de en merak edilen mevzuya; matbaa Osmanlı’ya neden geç geldi? Şöyle sormak daha hakikat olacak, matbaa Osmanlı’ya sahiden geç mi geldi? Alakası bile yok. Osmanlı İmparatorluğu’nda birinci matbaa, imparatorluğun başşehri olan İstanbul’da 1493 yılında İspanyol göçmenler David ve Samuel İbn Nahmias Kardeşler tarafından kuruldu. Bu matbaada basılan birinci eser Yakup ben Asher'in Arba'ah Turim isimli yapıtıdır.

Birinci matbaa sonrası arka arda Selanik, Edirne, İzmir’de de matbaalar açıldı. Matbaalarda Türkçe ve Arapça eser basmak yasaktı. Bu nedenle matbaacılık faaliyetleri gayrimüslimlerin elindeydi. 1567 yılında birinci Ermeni matbaası, 1627 yılında da birinci Rum matbaası kuruldu. Bu süreçte pek çok matbaa açılmış ve pek çok eser basılmıştır.

Takvimler 1727 yılının 17 Aralık'ını gösterdiğinde ise birinci Türk matbaası İbrahim Müteferrika tarafından kuruldu. Bu matbaada basılan birinci Türkçe kitap olan Vankulu Mehmet Paşa'nın Vankulu Lügati isimli yapıtı fakat 31 Ocak 1729 yılında basılabilmiştir. Yani matbaa bize gelmiş lakin biz matbaa ile pek anlaşamamışız üzere görünüyor.

Dünya tarihini değiştiren matbaayı kim, ne vakit icat etti, Osmanlı’ya matbaa ne vakit geldi üzere merak edilen soruları yanıtladık ve matbaa tarihi hakkındaki değişik ayrıntılardan bahsettik. Osmanlı’da matbaacılık hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.