MB'nin eski baş ekonomisti uyardı: Yatırımcı ile barışmak için gerçekçi olunmalı

İktisat idaresinin ekonomik tahribatın fotoğrafını kamuoyuyla paylaşması gerektiğini belirten Prof. Dr. Hakan Kara, “Bu ülkeye güvenen uzun vadeli düşünen yatırımcılarla lakin güçlü ve zayıf taraflarımızı gerçekçi bir yaklaşımla ortaya koyarak barışabiliriz” dedi.

Türkiye’deki para ve makroihtiyati siyasetlerin tasarımı ve uygulanmasında 2003-2019 yılları ortasında öncü bir rol oynayan Merkez Bankası’nın eski Baş Ekonomisti Prof. Dr. Hakan Kara, iktisat idaresinin bir an evvel ekonomik tahribatın fotoğrafını kamuoyuyla paylaşması gerektiğini belirtti.

Dünyada olduğu üzere Türkiye'de de iktisadın nabzının durmaması için yüksek dozda mali ve mali takviye verildiğini belirten Kara, uygulanan tedavinin her olayda tıpkı formda karşılık vermediğini belirterek, Türkiye iktisadının enflasyon, düşük kaliteli dış finansman ve verimsizlik üzere kırılganlıkları nedeniyle tedavinin yan tesirlerine maruz kaldığını söyledi.



Merkez Bankası’nda Cumhurbaşkanı kararı ile Murat Çetinkaya devrinin sona ermesinin akabinde bankadaki misyonundan alınan Prof. Dr. Hakan Kara, Bilkent Üniversitesi İktisat Bölümü'nde vazife alıyor. Prof. Kara, salgınla birlikte iktisatta yaşanan şoklara ve uygulanan tedavi tekniğine ait değerli açıklamalarda bulundu.

Salgının yarattığı ekonomik krizi atlatmaya yönelik alınan kararlara her gün bir yenisi ekleniyor.  Nasıl değerlendiriyorsunuz? 

Salgının iktisadi tesirlerini sınırlamaya yönelik önlemlerin yarattığı dinamikleri anlayabilirsek bahsettiğiniz finansal tedbirleri ve sonuçlarını daha güzel kıymetlendirebiliriz diye düşünüyorum. İçinde bulunduğumuz periyotta salgın hastalık gündemi meşgul ettiği için müsaade verirseniz ben de olup bitenleri bir hasta örneğinden yola çıkarak anlatmaya çalışayım.

Burada hastamız iktisadın kendisi. Salgında bütün dünyada ekonomileri yaşanan güçlü arz ve talep şokundan ötürü yatağa düştü ve şu anda ağır bakım tedavileri uygulanıyor. Bu nasıl bir tedavi? Kısaca, iktisadın nabzının durmaması için yüksek dozda mali ve nakdî takviye verilmesi olarak tanımlayabiliriz.

Bizdeki de kabaca bütün dünyada yapılana benzeri bir uygulama aslında. Burada tedavi birkaç kanaldan gerçekleşmekte. Öncelikle bütçeden hane halkı ve şirketlere gerek direkt transferler gerekse vergi ve prim ertelemeleriyle bir kaynak transferi yapılıyor.

Bu süreçte oluşan bütçe açığı da kısmen nakdî genişleme ile kısmen de özel tasarruflar ile finanse ediliyor. İkincisi, merkez bankası gerçek faizleri eksi seviyeye çekip uzun vadeli ve uygun maliyetli fonlama kanalları açarak likidite sıkışıklığını gidermeyi amaçlıyor. Üçüncüsü, bilhassa kamu bankaları aracılığıyla önemli bir kredi dayanağı sağlanıyor, bu da tekrar geniş manada mali büyüme demek.

Bütün bu düzenlemeler salgının yarattığı makro finansal tahribatı sınırlamayı hedeflemekte. Maksat, toparlanma başladığında iktisadın tekrar eski potansiyeline dönebilmesi. Yani benzetmemize dönersek, hastanın kalıcı bir tahribat yaşamadan hayati tehlikeyi atlatması ve güzelleştiğinde kaldığı yerden devam edebilmesi için gereken her şey yapılıyor.

Pekala dışarda uygulanan reçete bizde de tesirli olur mu? Tabi bir yandan kendimize has siyasetler da uyguluyoruz. Merkez Bankası ve BDDK'nın attığı adımlar var. Nasıl bakmak lazım? 

Gelişmiş ülkelerde uygulanan reçetenin bizde tıpkı biçimde işe yaracağına dair bir garanti yok. Tekrar hasta örneğinden gidersek, uygulanan tedavi her hadisede tıpkı biçimde cevap vermeyebilir. Tedaviye verilen cevap hastanın tıbbi geçmişi ve bağışıklık sistemi üzere faktörlere bağlıdır.



Örneğin şeker ve tansiyon hastasıysanız yahut yıllar uzunluğu makus beslenerek bağışıklık sisteminizi zayıflatmışsanız size verilen ilaçların yan tesirlerine daha fazla maruz kalırsınız. İktisatta bunların eşleniği enflasyon, düşük kaliteli dış finansman ve verimsizlik üzere kavramlar. Bu mevzularda bünyemizi geçmişte gereğince sağlamlaştırmadığımız için artık uygulanan tedavinin yan tesirlerine ziyadesiyle maruz kalıyoruz.

Yan tesirden kastınız nedir? Bunu nereden görüyoruz? 

Birçok göstergeden bahsetmek mümkün lakin bizim üzere finansal okur müellifliği yüksek olmayan ülkelerde yan tesirlerin kendini en bariz gösterdiği değişkenin döviz kuru olduğunu söyleyebiliriz. Ortaya çıkan bol paranın bir kısmı bahsettiğim bünye zayıflığının da tesiriyle dövize gidiyor.

Yurt içi yerleşikler döviz ve altın cinsi varlıklara yönelirken, ürküttüğümüz yabancılar da portföy yatırımlarını satıp çıkıyor, çıkarken de tabi döviz talebi yaratıyor. Ayrıyeten salgın sebebiyle çöken turizm gelirleri ve süratli kredi büyümesi ile artan ithalat dış dengeyi bozduğundan bu kanaldan da döviz talebi ortaya çıkıyor.

Özetle, salgın sonrasında yaşanan şoklar ve uygulanan tedavinin yan tesirleri kendini artan döviz talebi, kur üzerinde baskı ve risk algısında bozulma formunda gösteriyor. Kur artıyor, sermaye çıkıyor; bu da enflasyon yaratıp alım gücünü tahrip ederek atılan öbür adımların tesirini sınırlama riskini beraberinde getiriyor.

Tabi bunlar istek edilmeyen yan tesirler, zira itimat ve bilanço kanalı üzerinden uzun vadeli büyüme potansiyelini ve refahı olumsuz etkileyebilirler. İktisadi bünyemizin gereğince güçlü olmaması nedeniyle uygulanan tedavinin umduğumuz sonuçları vermeme riski var.

Bu riski sınırlamak için de tamamlayıcı diğer ilaçlar, yani bahsettiğiniz araçlar kullanılıyor. Finansal süreç kısıtlamaları ve döviz piyasasına dair alınan tedbirleri bu çerçevede düşünmek lazım. Öbür bir sözle, destekleyici siyasetlerin yan tesirlerini sınırlamayı amaçlayan tamamlayıcı ilaçlar veriliyor.

Pekala bahsettiğiniz yan tesirleri gidermek için de alınan ilaçlar tesirli oluyor mu yoksa bunlar da diğer komplikasyonlar mı yaratıyor? 

Öncelikle şu tespiti yapalım. Yaklaşık kırk yıldır düşe kalka inşa edilen finansal mimari ve büyüme finansman modeli son periyotta atılan adımlarla kıymetli bir değişim süreci yaşıyor. Eski modelin tabi ki kimi dertleri vardı ve revize edilme gereksinimi olan kısımları olabilir.

Lakin, dışardan bakıldığında mevcut uygulanan prosedür ve öbür destekleyici tedaviler pek planlı üzere görünmüyor. Güya bir adım atılıyor, akabinde yan tesirler ortaya çıktığında yeni bir araç devreye sokuluyor, onun da yan tesiri çıkınca öbür bir araç bulunuyor ve bu bu türlü devam ediyor.

Tabi siyasetleri tasarlayanlar tahminen daha sofistike düşünüyor olabilirler fakat en azından bir akademisyen gözüyle dışardan bakıldığında durum bu türlü görünüyor.



Nasıl göründüğünü biraz daha açmaya çalışayım: Talepteki yavaşlamayı önlemek için gerçek faiz eksiye düşürülüyor kredi muslukları sonuna kadar açılıyor, sonra bu para döviz talebini fazla artırınca kur üzerindeki etkiyi azaltmak için zati kâfi düzeyde olmayan döviz rezervleri kullanılıyor.

Bir yandan rezervleri eritip öteki yandan para siyasetinin en temel aracı olan faiz silahını gerektiğinde simetrik kullanma konusunda kısıtlar koyunca, bu yapı spekülatif atakları davet ediyor ve böylelikle yeni komplikasyonlar ortaya çıkıyor. Bunun üzerine daha farklı metotlar devreye sokuluyor. Swap piyasasında süreç kısıtlamaları ve döviz piyasasını sığlaştıran vergiler işte bu kademede devreye giriyor.

Bütün bu yapılanlar sistemli bir plan dahilinde gerçekleştiği izlenimini vermediği için bir sonraki evreye dair spekülasyonlar artıyor. Bu süreç yerli paraya olan itimadı azaltarak dövize olan ilgiyi daha da artırma riskini beraberinde getiriyor.

Sonuç olarak, sorunun özüne inen bütüncül ve esaslı bir tedavi uygulamak yerine, denenmemiş farklı ilaçlar yükleyerek hastanın bünyesini daha da bozuyoruz üzere geliyor bana.

Bu söylediklerim mutlaka mevcut destekleyici paketlere karşı olduğum manasına gelmemeli. Tabi ki hasta acildeyken hayati tehlikeyi atlatması için harikulâde önlemler almak lazım, lakin tedavinin neden bu kadar fazla yan tesiriyle karşılaştığınızı yanlışsız teşhis edemezseniz tedavinin bütününü de şuurlu olarak uygulamanız zorlaşır.

O vakit da tam olarak eski gücünüze kavuşamayabilirsiniz yahut hastalığınız birinci fırsatta tekrar nüksedebilir. Bütün dünyada uygulanan tedavinin bizde daha fazla yan tesire sebep olmasının temel sebebi bünyemizin gereğince güçlü olmamasıdır.

Bünyesi gereğince güçlü olmayan bir hastayı süratle kredi pompalayarak çabucak ayağa kaldırıp koşturmaya çalışmak sürdürülebilir olmaz. İlerde tekrar birebir döngüye girmemek için tedaviyi daha ağır ancak emin adımlarla, kök sebeplerin üzerine giderek yapmak daha kalıcı sonuçlar verebilir.

BANKALARIN BİLANÇO DENETİMLERİ ZAYIFLIYOR

BDDK, Etkin Rasyosu hesabını Mayıs başında bankalara zarurî kıldı. Bankacılık kesimi üzerindeki tesirlerini kıymetlendirir misiniz? 



Bu uygulamayı da yan tesirleri sınırlamak için verilen destekleyici ilaçlar kapsamında ele alabiliriz. Dış finansman kısıtları, artan kur ve risklilik nedeniyle iştahı azalan özel bankaların gerek gerçek kesite gerekse kamuya borç verme eğilimi zayıflayınca etkin rasyosu aracı devreye sokuldu.

Bu uygulamadan evvel de esasen farklı döviz satış usulleri, merkez bankası bilanço uygulamaları ve tahvil alımı üzere prosedürlerle Merkez Bankası, hazine ve kamu bankalarının bilançoları pratikte hayli birleştirilmişti. Bankalarla yapılan swaplar ve etkin rasyosu üzere uygulamalar bu kere ülkenin genel finansal bilançosunu bir manada konsolide hale getirdi.

Hasebiyle, uygulamaya koyulan bütün bu yeni araçlar nedeniyle finansal aracıların kendi bilançoları üzerindeki denetimleri giderek azalıyor. Bu yapı tabi ki bankaları zorluyor, zira iş modellerini önemli manada gözden geçirmek durumunda kalıyorlar.

Ayrıyeten, bu süreçte bankalar kendi enflasyon ve faal kalitesi algıları ile uyumlu bir fiyatlama gerçekleştiremediğinden kıymetli bir faiz riskine maruz kalıyor.

Bu uygulamalar büsbütün güzeldir ya da tamamıyla berbattır diye baştan kategorik bir kıymetlendirme yapmak hakikat olmayabilir zira iktisat siyasetleri bir nevi öznel tercihi de yansıtır. Sonuçta ülkeyi yönetenlerin kaynak dağılımına dair tercihleriyle de ilgili bir durum.

Öte yandan, toplumun her kısmını ilgilendiren bu cins kıymetli dönüm noktalarını bütüncül bir yapı içerisinde ilgili paydaşları da içine alan daha geniş istişare ile tasarlayarak devreye sokmak daha verimli ve kalıcı sonuçlar verecektir. Niyet düzgün olsa dahi süratlice devreye sokulan ve daha çok kısa vadeyi yönetim etmeye yönelik görünen siyasetlerin orta vadede toplumun genel refahının kalıcı olarak azalma riskini de beraberinde getirdiğini dikkate almamız gerekiyor. En azından geçmiş tecrübeler ve iktisat teorisi bize bunu net biçimde söylüyor.

AR hesabı hem devlet tahvillerinde hem mevduatta faizlerin düşmesine yol açtı. BDDK'nın piyasa faizlerini belirleme aktifliğinin de arttığı düşünülebilir mi? Merkez Bankası siyasetlerini tesirler mi?

Piyasa faizleri şu anda birçok farklı kurumun uyumu ile düşük tutuluyor. Dış sermaye büyük ölçüde devreden çıkınca biz bize kaldık. Böylelikle içerideki aktörleri faal rasyosu üzere dolaylı yahut öbür direkt araçlarla koordine ederek faizleri düşük tutmak şimdilik mümkün görünüyor.

Başka taraftan, mevcut stratejinin işlemesi için enflasyonun düşmeye devam etmesi ve faizlerin düşük kalması gerekiyor. Öbür türlü bilhassa kamu bankalarında kıymetli ziyanlar oluşacak. Bu durum merkez bankasının faizleri artırması gerektiğinde gönülsüz olmasına yol açacaktır.

Enflasyon gereğince düşmezse ilerde faizi düşük tutabilmek için bahsettiğimiz bütün bu yan tesirleri olan ilaçlara yenilerini eklemek gerekebilir. Bütün bunlar, kısa vadede sorunu ötelemeye öncelik veren, kök sebeplerden çok semptomları gidermeye çalışan bir siyaset bileşiminin devam etmesi manasına geliyor.

FRENE BASMAK GÜÇ OLACAK

Merkez Bankası'nın yüzde 8.25 düzeyindeki siyaset faizi ile yıllık enflasyon farkı 3.1 puan oldu. Bu durum faiz indirim temposuna ait soru işaretlerini artırıyor. Önümüzdeki devir nasıl bir siyaset izler ?

Merkez Bankasının kendi yıl sonu enflasyon varsayımı yüzde 7,4 seviyesinde; bu varsayıma nazaran siyaset faizi hala enflasyonun üzerinde yer alıyor, yani merkez bankası bir manada iddiası düşük vererek gerçek faizi müspet gördüğü irtibatını de yapıyor. Yani faizlerde indirim için alanının tükenmediği sinyalini veriyor.



Burada kıymetli olan soru şu: enflasyon yıl sonunda merkez bankasının iddiası doğrultusunda yüzde 7.4'e düşecek mi yoksa piyasa mı haklı çıkacak? Bu soru kritik zira para siyasetinin en değerli aracı prestiji ve inandırıcılığıdır. Bunu sağlamanın bir yolu da iddiaların performansından geçer.

Merkez bankasının iddialar konusundaki performansı son on yılda güzel olmasa da geçtiğimiz yıl kötü değildi. Her ne kadar enflasyonu düşürme konusunda uygulanan genel prosedürler tartışmalı olsa da en azından bir halde geçen yıl enflasyonun piyasa beklentilerinden fazla merkez bankası beklentilerine daha yakın gerçekleştiğini söyleyebiliriz.

Bu sene de tıpkı performans sağlanırsa faizlerde düşüş için ek bir alan oluşabilir. Öte yandan enflasyon tarafında elimiz çok da rahat olmayabilir. Bu türlü düşünmemin sebebi enflasyonun mevcut ölçülen eğilimleri değil. İçinden geçtiğimiz konjonktürde frene gerçek vakitte basmanın hayli güç olacağını düşündüğüm için enflasyon konusunda riskler görüyorum.

Krediler bu biçimde artmaya devam ederse ya kur üzerinden ya da talep üzerinden fiyatları olumsuz etkileyecektir, münasebetiyle enflasyon öngörüldüğü ölçüde düşmeyebilir. Umarım para ve kredi genişlemesi konusunda vaktinde frene basılabilir ve korkularım haksız çıkar.

Son olarak, hükümetin bu vakte kadar aldığı önlemleri değerlendirirken, siz iktisadın reçetesine ne yazarsınız, tahlil teklifleriniz nelerdir?

Bu periyotta sıhhat sıkıntısıyla uğraş konusunda ülke olarak kendimize has avantajlarımızı kullanarak düzgün bir imtihan verdiğimizi söylemek mümkün. İktisat siyasetlerinde ve bunların bağlantısında ise birebir şeyi söylemek pek kolay değil. SKısa vadede çabucak ne yapılabilir?

Maalesef mevcut yapı içinde sihirli bir formül yok. Pekala bu şartlarda vakit kazanmak için ne yapılabilir diye sorarsanız, birinci planda uygulanan siyasetlerin öngörülebilirliğini artırmakla başlayabiliriz derim. Uygulanan siyasetlerin temel sorunu bence öngörülebilirliğinin düşük olması ve bütüncül ayağı yere basan bir planı yansıttığı izlenimini vermemesi.

Bu nedenle birinci yapılacak iş son yıllarda yaşadığımız bütün bu şokların iktisat üzerinde yarattığı tahribatın bir fotoğrafını çekmek ve bunu her kesitle açık bir formda paylaşmak olmalı. Daha sonra bugüne kadar uygulanan siyasetlerin fotoğrafın bütününü nasıl etkilediğini, ortaya koyulan teşhis ve tedavi eşliğinde bundan sonrası için neler beklendiğini etraflıca anlatmak gerekir.

Biraz daha açar mısınız, bunu nasıl yapacağız?

Mesela şu anda ilgili kurumlarımız detaylı bir büyüme varsayımı dahi vermiyor. Halbuki çeşitli senaryolar altında bu rahatlıkla yapılabilir. Bu türlü bir yılda negatif büyümenin pek eleştirilecek bir yanı yok aslında. Bu nedenle gerçekçi varsayım vermenin maliyeti de yok, tam bilakis insanların önünü görmesi açısından yararı olur.

Bir defa büyüme ve bunun kompozisyonu ortaya çıktıktan sonra bizi buna ulaştıracak siyaset bileşimi ortaya koyulur. Aslında makûs senaryolarda dahi, basiretli bir kurgu dahilinde durumun yönetilebilir olduğunu göstermek mümkün zira her şeye karşın hala maliye siyaseti tarafında bir ölçü alanımız var; ayrıyeten ülke olarak güçlü olduğumuz özelliklerimiz mevcut.



Özel kesim dinamizmi, şirket ve bankalarımızın krizleri yönetme kapasitesi, genç nüfusun alınan önlemlere süratli tepki verebilmesi üzere ögeler birçok ülkenin arayıp da bulamadığı özellikler. Riskleri açıkça ortaya koyup, bunları güçlü yönlerimizle somut olarak nasıl aşmayı planladığımızı anlatabiliriz. Bunun için de öngörülebilir ve iç tutarlılığı olan, teknik yanı sağlam bir siyaset bileşimi tasarlayabiliriz.

Bu halde güçlü ve zayıf taraflarımızı gerçekçi bir yaklaşımla ortaya koyarak bu ülkeye güvenen uzun vadeli düşünen iç ve dış yatırımcıları bir ölçüde tekrar çekmemiz mümkün. Tabi bunu yapmak kurumların yapısı ve verimlilik üzere temel hususları çabucak çözmez ancak en azından bize vakit kazandırır. Sonrasında bu vakit kademeli olarak daha güç mevzular için kullanılabilir.

Örneğin sonraki basamakta biraz daha güç bir mevzu olan şirketlerin mali bünyesi ve bunların bankaların faal kalitesi üzerindeki muhtemel yansımaları ele alınabilir. Banka ve şirket bilançoları ortasındaki olumsuz etkileşimleri giderecek, maliyetin tüm kısımlar ortasında adil bir halde paylaşıldığı bir çözümleme ortaya koyulabilir.

En son evrede da beşeri sermaye, yenilikçilik ve teknolojik gelişim üzere daha derin yapısal bahisler var lakin daha bunlara gelmeden evvel kısa vadede önemli kazanımlar sağlayacak birçok alan bulunuyor. Yani alçakta, çabucak ulaşılabilecek aralıkta toplanmayı bekleyen çok meyve var. Kâfi ki gerçek bir dizaynla bir an evvel işe koyulalım.

Mehtap Özcan Ertürk/Sözcü