Miçoluktan Sadrazam Tercümanlığına Uzanan Hikayesiyle Sıra Dışı Bir Dilbilimci: Redhouse

İngilizce öğrenirken daima elimizin altında duran "Redhouse" sözlüklerinin yaratıcısı James Redhouse'un hayatının değerli bir kısmını İstanbul'da, Osmanlı'nın hizmetinde geçirdiğini hiç duydunuz mu? İstanbul'a miço olarak gelen Redhouse, tersane işçiliğinden sadrazam tercümanlığına kadar yükselmeyi başardı ve ölümsüz birçok yapıta imza attı. İşte Osmanlıların deyişiyle "İngiliz Mustafa"nın pek bilinmeyen sıra dışı hikayesi...


İngiliz dilbilimci Jamed Redhouse, Britanya İmparatorluğu’nun “üzerinde güneş batmadığı” bir periyotta, 1811 yılında Londra’da doğdu.




Şimdi 5 yaşındayken babasını kaybetti. 8 yaşındayken bir aile dostu tarafından erkek çocuklarını denizciliğe hazırlamak için eğitim veren bir vakıf okuluna kaydedildi. Burada sıkı bir eğitimden geçti ancak disiplinsiz davranışları nedeniyle okuldan uzaklaştırıldı.


Miço olarak İstanbul'a geldi



James Redhouse'un bir periyot Londra'da eğitim gördüğü Christ's Hospital okulu


Okuldan atıldıktan sonra bir müddet gemilerde kamarot ve miço olarak çalışmaya başladı. 1826 yılında, çalıştığı ticaret gemisinin İstanbul’a uğradığı sırada teknik ressam olarak çalışma teklifi alınca çabucak işini terk etti ve hayatını değiştirecek kente, Dersaadet'e adım atı.


Tersanede çalışırken kısa vakitte Türkçe öğrendi




Şimdi çocuk yaşlarında geldiği Osmanlı başşehrinde tersanelerde çalışmaya başladı. İngiltere’de aldığı sıkı eğitiminde tesiriyle kısa vakitte isminden kelam ettirmeyi başardı. Lakin tersanedeki çalışma azmi ve yeteneğinden daha çok dikkat çeken bir konu vardı, o da Türkçe’yi öğrenmedeki hüneriydi.


Mühendishane'de İngilizce hocalığı yaparken bir yandan da pek çok lisan öğrendi




Redhouse’un İstanbul’a geldiği sırada Osmanlı İmparatorluğu’nda değişim ve yenilik rüzgarları esmekteydi. Çağdaş bir ordu kurulup donanma ıslah edilirken milletlerarası alanda da denizlerdeki üstünlük Fransa’dan İngiltere’ye geçiyordu. Bu değişim nedeniyle bahriye okullarında okutmak üzere İngilizce kitaplara ve tercümana gereksinim doğdu. 

Doğal Redhouse, oluşan bu fırsatı uygun kıymetlendirdi ve üst makamlara önerilmesiyle evvel Çeviri Odası’nda çalışmaya akabinde Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, yani Deniz Mühendishanesi’nde İngilizce hocalığı yapmaya başladı.

Bir yandan Fransızca, Arapça, Farsça, Almanca ve İtalyanca üzere lisanları öğrenip lisan bilgisini genişletti, öte yandan İstanbul’da geniş ve değerli bir etraf edindi. Abdülmecid devrinin sadrazamı Hüsrev Paşa ile tanışması bu periyoda rastlar...


Sadrazamın verdiği misyonla Londra'da Türk öğrencilerin müfettişi oldu




Redhouse 1830 yılında İstanbul’dan ayrıldı ve Rusya’nın güneyine gitti. 3 yıllık Rusya seyahatinde hem Türkçe’nin doğu lehçesiyle ilgilendi hem de birinci değerli kelamlık çalışması olan “Osmanlı Lisanı’ndan Seçmeler”in değerli bir kısmını tamamladı.

Rusya’dan döndükten sonra Londra’ya gitse de İstanbul ile bağını koparmadı. Londra’da Hüsrev Paşa tarafından kendisine verilen vazife; İngiltere’ye eğitime gelen Türk öğrencileri denetleyip onlara İngilizce öğretmekti.


Yeni misyon yeri: Osmanlı Dışişleri Bakanlığı




Ve Redhouse, 4 yılın akabinde tekrar İstanbul’a döndü ve daha faal vazifelerde yer aldı. Birinci olarak daha evvel de çalıştığı çeviri dairesine girdi, akabinde Sadrazam Hüsrev Paşa’nın tercümanlığına getirildi.

İsmi hem İstanbul ricali hem de İngiliz hükümeti tarafından günden güne daha çok duyulur olmuştu. Artık “İngiliz Mustafa” ismi ile tanınıyordu. Yeni misyon yeri ise Osmanlı Hariciye Nezareti, yani Dışişleri Bakanlığı oldu.

1840 Londra Antlaşması gereği evvel Suriye giden Redhouse buradaki başarılı hizmetinin akabinde İran ile hudut düzeltme müzakereleri başlayınca Erzurum'a gönderildi. Burada tam dört sene kalan Redhouse, “Osmanlıca Grammer” isimli yapıtını tamamladı ve yayımladı.


Kırım Savaşı arefesinde, şimdi 42 yaşındayken emekli oldu




Erzurum’dan döndükten sonra Encümen-i Daniş ( İlimler Akademisi) üyeliğine seçilen ve çeviri ofisinin içinde bir kütüphane kurup çalışmalarını sürdüren Redhouse, artan sıhhat sorunlarının de tesiriyle 1853 yılında Kırım Savaşı arefesinde İstanbul’dan ayrıldı. Emekli olduğunda 42 yaşındaydı...


Yapıtını Sultan Abdülaziz'e ithaf etti




Ancak Redhouse, emekli olduktan sonra Osmanlıca ile olan bağını koparmadı. Ömrünün sonuna kadar sürdüreceği geniş kapsamlı kelamlık çalışması olan “Küllüyat-ı Aziziyye fi’i Lügati’l Osmaniyye (Osmanlı Padişahı Sultan Abdülaziz’e ithafen) isimli yapıtının büyük bir kısmını tamamlayıp İstanbul’a gönderdi.


Mesnevi ve İncil çevirisi yaptı



Redhouse'un Londra'dan Sadrazam Fuat Paşa'ya yazdığı mektuplar


Ömrünün son devirlerinde bilhassa doğu Türk lehçesi üzerine kıymetli çalışmalar yaptı. 1890 yılında yayınladığı “Turkish and English Lexicon” isimli çalışması yalnızca Osmanlı periyodunda değil, Cumhuriyetin birinci devirlerinde bile en değerli İngilizce kelamlık kaynağı olarak bilinir. 

Redhouse’un çalışmaları sözlüklerle sonlu kalmadı. Londra’da Matta İncili’nin İtalyanca-Osmanlıca ve İngilizce-Osmanlıca çevirilerini yaptığı üzere ilerleyen yıllarda Mevlana’nın Mesnevisi ile Hz.Muhammed için yazılmış Bürde Kasidesini de İngilizce’ye çevirdi.


Büyük bir dilbilimcinin vefatı ve Abdülhak Hamid cenazede



 Abdülhak Hamid Tarhan


James Redhouse, hayatı boyunca çok farklı alanlarda sayısız yapıta imza attı. Evet, bazı projeleri de yarım kaldı. İstanbul’da olsun, emekliye ayrılıp Londra’ya döndüğünde olsun maiyetinde çalıştığı birçok isimden daha fazla Türk-İngiliz bağlarına kültürel katkı sağladı.

Uzun sayılabilecek hayatına dört Britanya hükümdarı ve beş Osmanlı padişahı sığdırdı. 1892 yılında İngiltere’de hayata veda ettiğinde geride kendisinden bahsedecek bir torun yahut akraba bırakmadı. Redhouse son seyahatine uğurlanırken, cenazede 'şair-i azam' Abdüllhak Hamid Tarhan da hazır bulundu... Bize de hayatının pek çok safhası hala bilinmezliğini koruyan “İngiliz Mustafa”nın ömür hikayesine dair bildiklerimizi, öğrendiklerimizi paylaşmak düştü...

Kaynaklar: 

Carter Findley (Kebikeç Mecmuası 6.sayı)

Burhan Çağlar (Habertürk Tarih Mecmuası 5.sayı) 

İslam Ansiklopedisi (James Redhouse maddesi)