Ulusal gayret için izlenecek yolu belirleyen çok kıymetli bir periyot.
I.Dünya Savaşı sırasında cepheden cepheye koşan başarılı zabit Mustafa Kemal en çok da Çanakkale'de tanınmıştı.
Bilhassa de Türk halkı, Çanakkale'deki muvaffakiyetleri sebebiyle onu 'Anafartalar Kahramanı' namıyla tanır olmuştu.
Harbin sonralarına gerçek Mustafa Kemal Paşa evvel 7. Ordu daha sonra da Yıldırım Orduları Kumandanlığında vazife aldı.
1918 yılının Kasım ayında Yıldırım Ordularının kaldırılması üzerine, İstanbul'da Genelkurmay'da görevlendirildi. 13 Kasım 1918'de başşehre ayak bastığında, boğazda kümelenmiş İngiliz zırhlılarını gördü. Yanındaki yaveri Cevat Abbas'a dönerek ''geldikleri üzere giderler'' dedi.
Mustafa Kemal Paşa İstanbul'da evvela meşhur Perapalas Oteli'ne yerleşti. Daha sonra ise Şişli'deki meskende oturacaktır.
Birinci iş olarak Rauf (Orbay) ve Ali Fethi (Okyar) Beyefendilerle birlikte Sadrazam Ahmet İzzet Paşa ile görüştüler. Mustafa Kemal Paşa, Sadrazama vazifesinden istifa etmemesi tavsiyesinde bulundu. 15 ve 22 Kasım 1918 tarihlerinde de şahsen Sultan Vahdettin ile görüşen Mustafa Kemal Paşa, memleketin istikbaliyle ilgili korkularını ve tahlil tavsiyelerini ortaya sundu.
Ayrıyeten 9 Kasım 1918'de çıkartılmaya başlanan Minber gazetesi de Mustafa Kemal Paşa'nın fikirlerini beyan etmesine vasıta oldu.
Minber Gazetesinin sloganı: Siyasî, ilmî, edebî iktisadî, yevmî [günlük] gazete.
Daha İstanbul'a gelmeden önce bu gazeteye son parasını yatırarak ortak olan Mustafa Kemal Paşa, buradan görüşlerini halka yayma imkanı bulacaktır. Ayrıyeten planlı bir halde yazdığı İngilizlere ve mandaya taraftar yazıları da, onun İstiklal Gayreti emellerini İngilizlerden ve öbür İtilaf Devletlerinden gizlemesine imkan verecektir. Mustafa Kemal Paşa'nın burada planlı bir halde yazdığı İngiliz taraftarı yazılar, daha sonra kendisinin 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla Samsun'a atanmasında İngilizlerin hiçbir mahsur ve kuşku duymamasına imkan sağlayacaktır. Bir öbür deyişle Mustafa Kemal Paşa zihnindeki bütün tasarıları gizlemeyi başarmıştı.
Mustafa Kemal Paşa birinci vakitlerde hükumette vazife alarak siyasi bir çaba içerisine girmek fikrindeydi.
Özellikle Harbiye Nazırlığı görevine gelebilirse, memleketin istikbali için zihninde oluşturduğu tahlil yollarını rahat bir formda uygulayabilirdi. Çünkü zamanın çarpıntılı siyasi tabanı buna müsaade vermedi. Mustafa Kemal Paşa ne mevcut ne de kurulacak hükumetlerde bir görev almadı. Hakikaten bütün siyasi yolları denedikten sonra, işgallerden tek kurtuluş yolunun Anadolu'ya geçerek Ulusal Çabayı başlatmak olduğuna karar verdi.
İngilizler, Anadolu'da halkın Mondros'a karşı verdiği yansıları bir isyan olarak değerlendiriyorlardı.
Bunun üzerine doğu vilayetlerindeki asayişsizliğin çabucak giderilmesi, aksi taktirde 7. unsura dayanarak bölgeyi işgal edeceklerini bildirdiler. Bu duruma müdahale gayesiyle ordu müfettişlikleri kuruldu. Mustafa Kemal Paşa'nın da 9.Ordu Müfettişi sıfatıyla Samsun'a gönderilmesine karar verildi. Harbiye Nazırı Şakir Beyefendi ve Sadrazam Damat Ferid'in imzası bulunan vazife yazısındaki yetkilerin birçoklarını, Mustafa Kemal Paşa şahsen kendisi yazdırmıştı.
Periyodun İngiliz subaylarından Godolphin Bennett, Samsun'a gidiş için gerekli vizeyi imzaladı.
Fotoğraf: İngiliz Subayı Godolphin Bennet, sağdan ikinci.
Bennett, bu kadar fazla savaş subayının Samsun'a gidişinden çok şüphelenmişti. Durumu İngiliz Yüksek Komiserliğine dahi danışarak telaşlarını belirtti. Buradan endişelenecek bir şey olmadığını ve bu durumdan şahsen Osmanlı hükumeti ve padişahın haberdar olduğunu öğrenince, Bandırma Vapuru ile Samsun'a gidecek bireylerin vizesini imzaladı.
Mustafa Kemal Paşa'nın İstanbul'da geçirdiği bu 6 ay Ulusal Uğraş fikrinin formlandığı bir süreçti.
16 Mayıs 1919 günü İstanbul'dan ayrılıp 19 Mayıs'ta Samsun'a ayak bastıktan sonra ise işgallere karşı fiili çaba başlayacaktır. Sırasıyla Amasya, Erzurum ve Sivas kongreleri, akabinde ise TBMM'nin kuruluşu ile İstiklal Harbinin temeli atılacaktır.